Müminun surəsi 118 ayədən ibarətdir. Surənin adı birinci ayədə keçən müminun sözündən götürülmüşdür. Mənası “Möminlər” yəni, Allahın istədiyi kimi “inananlar” deməkdir.
بسم الله الرحمن الرحيم
Mərhəmətli, Rəhmli Allahın adıyla!
قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ
- Möminlər/Allaha inanıb güvənənlər, əlbəttə nicat tapacaqlar/umduqlarına qovuşacaqlar.[1]
الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ
- Onlar, namazlarında dərin bir huşu içində olanlardır.[2]
وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ
- Onlar, boş şeylərdən qaçınanlardır.[3]
وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ
- Onlar, zəkat üçün fəaliyyət göstərənlərdir.[4]
وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ
- Onlar, ayıb yerlərini/namuslarını qoruyanlardır,[5]
إِلَّا عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ
- Ancaq (hür) zövcələri və ya əllərinin altındakılar[6] (əsir zövcələri) bundan istisnadır.[7] Onlar, bundan ötrü qınanmazlar.
فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاء ذَلِكَ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْعَادُونَ
- Kim bundan artığını istəyirsə, bax onlar həddi aşanlardır.[8]
وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ
- O möminlər ki, əmanətlərinə və əhdlərinə rəayət edirlər.[9]
وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ
- O kəslər, namazlarını davamlı qılırlar.[10]
أُوْلَئِكَ هُمُ الْوَارِثُونَ
- Elə onlar, varis olanlardır (cənnətə).
الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ
- Firdövs cənnətlərinə varis olan o kəslər, orada həmişəlik qalacaqlar.[11]
وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن سُلَالَةٍ مِّن طِينٍ
- Əlbəttə, Biz insanı süzülmüş palçıqdan yaratdıq.[12]
ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَّكِينٍ
- Sonra onu, qərarı məkində/yumurta ilə spermin qala biləcəyi yerdə mayalanmış yumurta halına gətirdik.[13]
ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ
- Sonra o mayalanmış yumurtanı, rəhm divarına asılı embrion halına gətirdik. O embrionu bir çeynənmiş ət halına gətirdik. O ət parçasını sümüklərə çevirdik və sümükləri ətlə örtdük. Sonra da onu fərqli bir formaya salıb inkişaf etdirdik.[14] Yaradanların ən gözəli[15] olan Allahın şanı nə ucadır![16]
ثُمَّ إِنَّكُمْ بَعْدَ ذَلِكَ لَمَيِّتُونَ
- Siz, daha sonra mütləq öləcəksiniz.[17]
ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ تُبْعَثُونَ
- Sonra siz, qiyamət/məzardan qalxma günü dirildiləcəksiniz.[18]
وَلَقَدْ خَلَقْنَا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرَائِقَ وَمَا كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غَافِلِينَ
- Əlbəttə ki, Biz sizin üstünüzdə yeddi yol yaratdıq.[19] Biz yaratdıqlarımızdan xəbərsiz deyilik![20]
وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاء مَاء بِقَدَرٍ فَأَسْكَنَّاهُ فِي الْأَرْضِ وَإِنَّا عَلَى ذَهَابٍ بِهِ لَقَادِرُونَ
- Göydən lazim olduğu qədər su endirir və onu yerin üstündə saxlayırıq.[21] Sözsüz ki, onu (başqa yerə) aparmağın da qaydasını qoymuşuq.[22]
فَأَنشَأْنَا لَكُم بِهِ جَنَّاتٍ مِّن نَّخِيلٍ وَأَعْنَابٍ لَّكُمْ فِيهَا فَوَاكِهُ كَثِيرَةٌ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ
- Onunla sizin üçün xurma və üzüm bağları yetişdirdik. Sizin üçün orada bir çox meyvələr vardır ki, onlardan yeyirsiniz.[23]
وَشَجَرَةً تَخْرُجُ مِن طُورِ سَيْنَاء تَنبُتُ بِالدُّهْنِ وَصِبْغٍ لِّلْآكِلِينَ
- Sinadakı Tur dağından[24] çıxan bir ağaç (zeytun ağacı) da yetişdirdik,[25] həm yağ verir həm də yeyənlər üçün yavanlıq olur.
وَإِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُّسقِيكُم مِّمَّا فِي بُطُونِهَا وَلَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ كَثِيرَةٌ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ
- Ənamda/qoyun, keçi, inək və dəvədə[26] sizin üçün şübhəsiz ki, alınacaq ibrətlər vardır. Onların bətnlərində meydana gələndən (süddən) sizə içiririk.[27] Onlarda sizin üçün bir çox fayda vardır. Həmçinin onlardan (ətlərindən) yeyirsiniz.[28]
وَعَلَيْهَا وَعَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ
- Bir də onların üstündə və gəmilərdə daşınırsınız.[29]
وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ أَفَلَا تَتَّقُونَ
- Əlbəttə Biz, Nuhu öz xalqına elçi göndərdik.[30] O belə dedi: “Ey xalqım! Allaha qulluq edin! Sizin Ondan başqa ilahınız yoxdur. Məgər pisliklərdən qorunmayacaqsınız?”
فَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِن قَوْمِهِ مَا هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُرِيدُ أَن يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ وَلَوْ شَاء اللَّهُ لَأَنزَلَ مَلَائِكَةً مَّا سَمِعْنَا بِهَذَا فِي آبَائِنَا الْأَوَّلِينَ
- Xalqının kafirlikdə irəli gələnləri dedilər ki: “Bu ancaq sizin kimi bir bəşərdir. Sizə qarşı üstünlük qurmağa çalışır. Əgər Allah lazım bilsəydi[31] (elçi olaraq) mələkləri nazil edərdi. Biz əvvəlki atalarımızdan da belə bir şey duymadıq.[32]
إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ بِهِ جِنَّةٌ فَتَرَبَّصُوا بِهِ حَتَّى حِينٍ
- O, cinlərin təsirinə düşmüş bir adamdır. Bu səbəblə onu bir müddət gözdən uzaq tutmayın.”[33]
قَالَ رَبِّ انصُرْنِي بِمَا كَذَّبُونِ
- Nuh: “Rəbbim! Onların məni yalanlamalarına qarşı mənə yardım et!” – dedi.[34]
فَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَوَحْيِنَا فَإِذَا جَاء أَمْرُنَا وَفَارَ التَّنُّورُ فَاسْلُكْ فِيهَا مِن كُلٍّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ وَأَهْلَكَ إِلَّا مَن سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ مِنْهُمْ وَلَا تُخَاطِبْنِي فِي الَّذِينَ ظَلَمُوا إِنَّهُم مُّغْرَقُونَ
- Biz də ona belə vəhy etdik: “Nəzarətimiz altında və vəhyimiz üzrə (öyrədəcəyimiz şəkildə) düzəlt! Əmrimiz gəlib sular qaynamağa başlayanda hər canlı növündən bir cüt al və ailəni də əleyhinə qərar verilmiş olanlar xaric[35] ona mindir. Zülm edənlər barəsində mənə müraciət etmə! Çünki, onlar böğulacaqlar!”[36]
فَإِذَا اسْتَوَيْتَ أَنتَ وَمَن مَّعَكَ عَلَى الْفُلْكِ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي نَجَّانَا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ
- Yanındakılarla birlikdə sən də gəmiyə mindiyin zaman de ki: “Bizi zalım xalqdan xilas edən Allaha həmd olsun!”[37]
وَقُل رَّبِّ أَنزِلْنِي مُنزَلًا مُّبَارَكًا وَأَنتَ خَيْرُ الْمُنزِلِينَ
- Həmçinin belə de: “Rəbbim! Məni bərəkətli bir yerə endir. Sən, sığınacaq verənlərin ən xeyirlisisən!”[38]
إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ وَإِن كُنَّا لَمُبْتَلِينَ
- Şübhəsiz ki, bunda ibrətlər vardır.[39] Həqiqətən, Biz (bəndələrimizi) çətin bir sınaqdan keçirməkdəyik.
ثُمَّ أَنشَأْنَا مِن بَعْدِهِمْ قَرْنًا آخَرِينَ
- Sonra onların ardından başqa bir nəsil meydana gətirdik.[40]
فَأَرْسَلْنَا فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ أَفَلَا تَتَّقُونَ
- Sonra onlara öz içlərindən bir elçi göndərdik: “Allaha qulluq edin! Sizin Ondan başqa ilahınız yoxdur. Məgər pis işlərdən qorunmayacaqsınız?[41]
وَقَالَ الْمَلَأُ مِن قَوْمِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِلِقَاء الْآخِرَةِ وَأَتْرَفْنَاهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا مَا هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يَأْكُلُ مِمَّا تَأْكُلُونَ مِنْهُ وَيَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ
- Xalqının içindən kafirlik edən, axirətə qovuşmağı yalan sayan və dünya həyatında geniş imkan verdiyimiz din və dövlət adamları belə dedilər: “Bu, eyni sizin kimi bir bəşərdir! Yediklərinizdən yeyir, içdiklərinizdən içir.”[42]
وَلَئِنْ أَطَعْتُم بَشَرًا مِثْلَكُمْ إِنَّكُمْ إِذًا لَّخَاسِرُونَ
- Əgər sizin kimi bir bəşərə itaət etsəniz, o zaman şübhəsiz, ziyana uğramış olarsınız.[43]
أَيَعِدُكُمْ أَنَّكُمْ إِذَا مِتُّمْ وَكُنتُمْ تُرَابًا وَعِظَامًا أَنَّكُم مُّخْرَجُونَ
- Sizin həqiqətən ölüb torpağa və sür-sümüyə çevrildikdən sonra yenidən (dirildilib) çıxarılacağınızımı vəd edir?[44]
هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ لِمَا تُوعَدُونَ
- Heyhat! Sizə vəd edilənlər, həqiqətdən çox-çox uzaq![45]
إِنْ هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ
- Dünya həyatımızdan başqa bir həyat yoxdur. (Bir qismimiz) ölür və (bir qismimiz) həyata gəlirik. Biz (axirətdə) dirildiləcək deyilik.[46]
إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا وَمَا نَحْنُ لَهُ بِمُؤْمِنِينَ
- O, sadəcə olaraq, uydurduğu yalanı Allahın üstünə atan bir adamdır.[47] Biz ona inanacaq deyilik!”
قَالَ رَبِّ انصُرْنِي بِمَا كَذَّبُونِ
- Elçi dedi ki: “Rabbim! Məni yalanlamalarına qarşı mənə yardım et!”[48]
قَالَ عَمَّا قَلِيلٍ لَيُصْبِحُنَّ نَادِمِينَ
- (Allah) buyurdu: “Çox keçməz, onlar mütləq peşman olacaqlar!”
فَأَخَذَتْهُمُ الصَّيْحَةُ بِالْحَقِّ فَجَعَلْنَاهُمْ غُثَاء فَبُعْدًا لِّلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ
- Bunun üzərinə o qorxunc səs onları haqladı və hamısını çör-çöpə çevirdik. Zalım xalq (Allahın rəhmətindən) uzaq olsun![49]
ثُمَّ أَنشَأْنَا مِن بَعْدِهِمْ قُرُونًا آخَرِينَ
- Sonra onların ardından başqa nəsillər meydana gətirdik.[50]
مَا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهَا وَمَا يَسْتَأْخِرُونَ
- Heç bir ümmət öz əcəlini tezləşdirə bilməz və onu gecikdirə də bilməz.[51]
ثُمَّ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا تَتْرَا كُلَّ مَا جَاء أُمَّةً رَّسُولُهَا كَذَّبُوهُ فَأَتْبَعْنَا بَعْضَهُم بَعْضًا وَجَعَلْنَاهُمْ أَحَادِيثَ فَبُعْدًا لِّقَوْمٍ لَّا يُؤْمِنُونَ
- Sonra ard-arda elçilərimizi göndərdik. Hər ümmətə/cəmiyyətə öz elçilər gəldikcə onu yalancı saydılar. Biz də onları bir-biri ardınca həlak etdik və hər birini bir ibrət hekayəsinə çevirdik.[52] İnanmayan xalq (Allahın rəhmətindən) uzaq olsun!
ثُمَّ أَرْسَلْنَا مُوسَى وَأَخَاهُ هَارُونَ بِآيَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُّبِينٍ
- Sonra Musanı və qardaşı Harunu ayələrimizlə/möcüzələrimizlə, açıq-aydın və güçlü bir dəlillə elçi olaraq göndərdik.[53]
إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ فَاسْتَكْبَرُوا وَكَانُوا قَوْمًا عَالِينَ
- Firona və onun əyanlarının yanına. Onlar isə təkəbbürləndilər. Çünki onlar özlərini üstün tutan bir tayfaydı.[54]
فَقَالُوا أَنُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنَا وَقَوْمُهُمَا لَنَا عَابِدُونَ
- Dedilər ki: “Bizim kimi olan bu iki bəşərəmi inanacağıq! Üstəlik bunların xalqı bizə qulluq edirlər.[55]
فَكَذَّبُوهُمَا فَكَانُوا مِنَ الْمُهْلَكِينَ
- Beləcə, hər ikisini də yalancı saydılar, ardından da həlak edilənlərdən oldular.[56]
وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ
- Əlbəttə biz Musaya kitabı[57] verdik ki, bəlkə doğru yola gələrlər.
وَجَعَلْنَا ابْنَ مَرْيَمَ وَأُمَّهُ آيَةً وَآوَيْنَاهُمَا إِلَى رَبْوَةٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَمَعِينٍ
- Məryəm oğlu (İsanı) və anasını da bir ayə/möcüzə etdik.[58] Onları, qalabiləcəkləri yerə və su qaynağı olan bir təpəyə yerləşdirdik.[59]
يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّي بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ
- Ey elçilər! Təmiz olan şeylərdən yeyin[60] və salih əməllər işləyin! Şübhəsiz ki Mən, sizin nə iş gördüyünüzü bilirəm!
وَإِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاتَّقُونِ
- Həqiqətən, bu ümmətiniz/cəmiyyətiniz (olması lazım olan, istədiyim), tək bir ümmətdir. Mən də sizin Rəbbinizəm. Elə isə Mənə qarşı çıxmaqdan özünüzü qoruyun![61]
فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُم بَيْنَهُمْ زُبُرًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ
- Daha sonra onlar (hər ümmət),[62] işlərini/dinlərini aralarında parça-parça böldülər/məzhəblərə bölündülər. Hər qrup özündə olanla fərəhlənir.[63]
فَذَرْهُمْ فِي غَمْرَتِهِمْ حَتَّى حِينٍ
- Artıq sən də bundan sonra onları, bir müddət daldıqları şey içində burax![64]
أَيَحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُم بِهِ مِن مَّالٍ وَبَنِينَ
- Onlar elə hesab edirlər ki, özlərinə mal və övlad verməklə,
نُسَارِعُ لَهُمْ فِي الْخَيْرَاتِ بَل لَّا يَشْعُرُونَ
- Onların xeyri üçün yarışırıq? Xeyr, onlar düşünmürlər![65]
إِنَّ الَّذِينَ هُم مِّنْ خَشْيَةِ رَبِّهِم مُّشْفِقُونَ
- Rəbbindən çəkindikləri üçün qorxudan titrəyən kəslər,[66]
وَالَّذِينَ هُم بِآيَاتِ رَبِّهِمْ يُؤْمِنُونَ
- Həm Rəbbinin ayələrinə inanıb güvənənlər,[67]
وَالَّذِينَ هُم بِرَبِّهِمْ لَا يُشْرِكُونَ
- Həm də Rəbbinə şərik qoşmayanlar,[68]
وَالَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوا وَّقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ
- O cümlədən verdikləri hər şeyi, Rəbbinin huzuruna qayıdacaqları üçün qəlbləri titrəyərək verənlər,[69]
أُوْلَئِكَ يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُونَ
- Məhz bunlar xeyirxah işlərdə yarışır və o işlərdə onlar öncüdürlər.[70]
وَلَا نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا وَلَدَيْنَا كِتَابٌ يَنطِقُ بِالْحَقِّ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ
- Biz heç kəsi gücünün üstündə olan bir şeylə məsul tutmarıq.[71] Qatımızda haqqı söyləyən bir kitab vardır.[72] Onlar zülmə məruz qalmazlar!
بَلْ قُلُوبُهُمْ فِي غَمْرَةٍ مِّنْ هَذَا وَلَهُمْ أَعْمَالٌ مِن دُونِ ذَلِكَ هُمْ لَهَا عَامِلُونَ
- Əslində onların qəlbləri daldıqları şeydən ötrü bir qəflət içindədir.[73] Onların bundan başqa işləri də vardır ki, onlar o işlər üçün çalışırlar.[74]
حَتَّى إِذَا أَخَذْنَا مُتْرَفِيهِم بِالْعَذَابِ إِذَا هُمْ يَجْأَرُونَ
- Nəhayət onların tərəfimizdən geniş imkanlar verib azğınlaşmış olanlarını əzab ilə yaxaladığımız zaman fəryad qopararlar.[75]
لَا تَجْأَرُوا الْيَوْمَ إِنَّكُم مِّنَّا لَا تُنصَرُونَ
- “Bu gün fəryad qoparmayın! Əsla Bizdən yardım görməyəcəksiniz![76]
قَدْ كَانَتْ آيَاتِي تُتْلَى عَلَيْكُمْ فَكُنتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ تَنكِصُونَ
- Sizə ayələrim bağlantıları ilə birlikdə oxunduğu zaman, siz ona arxanızı dönüb gedirdiniz.[77]
مُسْتَكْبِرِينَ بِهِ سَامِرًا تَهْجُرُونَ
- Siz ona (kitabımıza) qarşı kibirlənir, gecələri toplaşıb cəfəng sözlər işlədirdiniz.[78]
أَفَلَمْ يَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أَمْ جَاءهُم مَّا لَمْ يَأْتِ آبَاءهُمُ الْأَوَّلِينَ
- Onlar Allahın sözünü/Kitabını[79] ətraflıca düşünmədilərmi?[80] Yoxsa onlara, keçmişdə atalarına gəlməyən bir şeymi gəldi?[81]
أَمْ لَمْ يَعْرِفُوا رَسُولَهُمْ فَهُمْ لَهُ مُنكِرُونَ
- Yaxud onlar özlərinə gələn elçini tanımayıb, buna görəmi onu inkar edirlər?[82]
أَمْ يَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ بَلْ جَاءهُم بِالْحَقِّ وَأَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كَارِهُونَ
- Yoxsa onun cinlərin təsirində olduğunumu söyləyirlər?[83] Əksinə! O elçi, onlara Haqq ilə gəldi. Amma onların çoxu haqqı xoşlamır.[84]
وَلَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْوَاءهُمْ لَفَسَدَتِ السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ وَمَن فِيهِنَّ بَلْ أَتَيْنَاهُم بِذِكْرِهِمْ فَهُمْ عَن ذِكْرِهِم
مُّعْرِضُونَ
- Əgər haqq onların arzularına tabe olsaydı, göylər, yer və oralarda olanlar mütləq fəsada uğrayardı. Əslində onlara Zikri/istifadə edəcəkləri doğru bilgini gətirdik amma onlar, özlərinə gələn zikirdən/doğru bilikdən üz döndərirlər.[85]
أَمْ تَسْأَلُهُمْ خَرْجًا فَخَرَاجُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ
- Yoxsa sən onlardan bir qarşılıq/ücrətmi tələb edirsən? Halbuki, Rəbbinin verəcəyi qarşılıq daha xeyirlidir. O, ruzi verənlərin ən xeyirlisidir.[86]
وَإِنَّكَ لَتَدْعُوهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ
- Sən onları əlbəttə ki, doğru bir yola çağırırsan.[87]
وَإِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّرَاطِ لَنَاكِبُونَ
- Heç şübhəsiz ki, axirətə inanmayanlar o yoldan mütləq çıxırlar![88]
وَلَوْ رَحِمْنَاهُمْ وَكَشَفْنَا مَا بِهِم مِّن ضُرٍّ لَّلَجُّوا فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ
- Biz onlara mərhəmət edib içinə düşdükləri sıxıntılardan qurtarsaq, əlbəttə, yenə öz azğınlıqları içində çaşqın bir halda dolaşarlar.[89]
وَلَقَدْ أَخَذْنَاهُم بِالْعَذَابِ فَمَا اسْتَكَانُوا لِرَبِّهِمْ وَمَا يَتَضَرَّعُونَ
- Biz əlbəttə, onlara əzab çəkdirdik, amma onlar nə Rəbbinə baş əydilər nə də yalvarıb yaxardılar.[90]
حَتَّى إِذَا فَتَحْنَا عَلَيْهِم بَابًا ذَا عَذَابٍ شَدِيدٍ إِذَا هُمْ فِيهِ مُبْلِسُونَ
- Nəhayət onlara, şiddətli bir əzabın qapısını açdığımız zaman o əzabla birlikdə dərhal ümidsizliyə qapılırlar.[91]
وَهُوَ الَّذِي أَنشَأَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَّا تَشْكُرُونَ
- O, sizin üçün dinləmək qabiliyyəti, bəsirət/irəli görüşlülük və könüllər yaradıb ərsəyə gətirəndir. Nə qədər də az şükür edirsiniz![92]
وَهُوَ الَّذِي ذَرَأَكُمْ فِي الْأَرْضِ وَإِلَيْهِ تُحْشَرُونَ
- O, sizi yer üzündə yaradıb yayandır. Siz, Onun hüzurunda toplanacaqsınız.[93]
وَهُوَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ وَلَهُ اخْتِلَافُ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ
- O, həyat verən və öldürəndir.[94] Gecə ilə gündüzün bir-birindən fərqli olması da[95] Onun işidir.[96] Heçmi ağlınızı işlətmirsiniz?
بَلْ قَالُوا مِثْلَ مَا قَالَ الْأَوَّلُونَ
- Əslində bunlar da əvvəlkilərin dediklərinin eynisini deyirlər:
قَالُوا أَئِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَئِنَّا لَمَبْعُوثُونَ
- Deyirlər ki: “Biz ölüb torpaq və sür-sümük olduqdan sonra həqiqətən yenidən dirildiləcəyik?”[97]
لَقَدْ وُعِدْنَا نَحْنُ وَآبَاؤُنَا هَذَا مِن قَبْلُ إِنْ هَذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ
- Bu, bizə də bizdən qabaq atalarımıza da vəd olunmuşdu. Bütün bunlar, əvvəlkilərin cızma-qaralarından[98] başqa bir şey deyil![99]”
قُل لِّمَنِ الْأَرْضُ وَمَن فِيهَا إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
- De ki: “Əgər bilirsənizsə (deyin görək), yer üzü və orada olanlar kimindir?”[100]
سَيَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ
- Onlar: “Allahındır!” – deyəcəklər. De ki: “Elə isə, heçmi təzəkkür etməyəcəksiniz/doğru biliyə yiyələnməyəcəksiniz?”[101]
قُلْ مَن رَّبُّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَرَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ
سَيَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَفَلَا تَتَّقُونَ
- “Allahdır!” – deyəcəklər. De ki: “Elə isə, heçmi pis işlərdən çəkinməyəcəksiniz?”[104]
قُلْ مَن بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ يُجِيرُ وَلَا يُجَارُ عَلَيْهِ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
- De ki: “Hər şeyin idarəsini əlində tutan,[105] himayə edən, ancaq Özünün himayəçiyə ehtiyacı olmayan kimdir? Əgər bilirsinizsə, söyləyin!”
سَيَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ فَأَنَّى تُسْحَرُونَ
- “Allahdır!” – deyəcəklər. De ki: “Elə isə, nəyin sehrinə qapılmısınız?”[106]
بَلْ أَتَيْنَاهُم بِالْحَقِّ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ
- Xeyr, Biz onlara haqqı gətirdik, onlar həqiqətən də yalançıdırlar.[107]
مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِن وَلَدٍ وَمَا كَانَ مَعَهُ مِنْ إِلَهٍ إِذًا لَّذَهَبَ كُلُّ إِلَهٍ بِمَا خَلَقَ وَلَعَلَا بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ
- Allah Özünə övlad götürməmişdir, Onunla bərabər başqa ilah da yoxdur. Elə olsaydı, əlbəttə hər bir ilah öz yaratdığı ilə birlikdə hərəkət edər və əlbəttə onlardan biri digərinə qalib gələrdi. Allah, onların yaraşdırdıqları sifətlərdən uzaqdır/pakdır.[108]
عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ
- O, qeybi də aşkarı da biləndir. O, onların şərik saydıqlarından uzaqdır/ucadır.[109]
قُل رَّبِّ إِمَّا تُرِيَنِّي مَا يُوعَدُونَ
- De ki: “Rəbbim! Əgər onlara vəd olunanı mənə göstərəcəksənsə,
رَبِّ فَلَا تَجْعَلْنِي فِي الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ
- Ey Rəbbim! O zaman məni zalım xalqın içində saxlama![110]
وَإِنَّا عَلَى أَن نُّرِيَكَ مَا نَعِدُهُمْ لَقَادِرُونَ
- Əlbəttə Biz, onlara vəd etdiyimizi (əzabı) sənə göstərməyə qadirik.[111]
ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَصِفُونَ
- Sən pisliyi ən gözəl şəkildə dəf et![112] Biz onların Bizə nə sifətlər yaraşdırdıqlarını çox yaxşı bilirik.
وَقُل رَّبِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزَاتِ الشَّيَاطِينِ
- De ki: “Rəbbim! Şeytanların təşviqlərindən Sənə sığınıram.[113]
وَأَعُوذُ بِكَ رَبِّ أَن يَحْضُرُونِ
- Rəbbim! Bunların ətrafımda olmalarından da Sənə sığınıram.”[114]
حَتَّى إِذَا جَاء أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ
- Nəhayət, onlardan birinə ölüm gəlib çatdığı zaman belə deyər: “Rəbbim! Məni geri qaytar!”[115]
لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ
- Bəlkə, tərk etdiyim (dünyada) xeyirxah işlər görərəm. “Xeyr, əsla!” O, bir sözdür, onu mütləq deyəcək. Amma önlərində yenidən diriləcəkləri günə qədər bir bərzax/maneə vardır.[116]
فَإِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلَا أَنْسَابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَلَا يَتَسَاءَلُونَ
- Sura üfürüldüyü zaman, artıq o gün aralarında nə bir qohumluq bağı qalır nə də bir-birlərini arayıb axtararlar.[117]
فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ
- Kimin tərəziləri ağır gələrsə, məhz onlar nicat tapanlardır.[118]
وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُوْلَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ خَالِدُونَ
- Kimin ki, tərəziləri yüngül gələrsə, məhz onlar da özlərini ziyana salanlardır. Onlar cəhənnəmdə həmişəlik qalacaqlar.[119]
تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَهُمْ فِيهَا كَالِحُونَ
- Alov onların üzlərini yalayar. Onlar orada dodaqları büzüşmüş, dişləri ortaya çıxmış bir halda olarlar.[120]
أَلَمْ تَكُنْ آيَاتِي تُتْلَى عَلَيْكُمْ فَكُنتُم بِهَا تُكَذِّبُونَ
- Sizə ayələrim bağlantıları ilə oxunmadımı ki, siz onları yalan hesab edirsiniz![121]
قَالُوا رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَيْنَا شِقْوَتُنَا وَكُنَّا قَوْمًا ضَالِّينَ
- Dedilər ki: “Rəbbimiz! Bədbəxtliyimiz/Azğınlığımız bizə qalib gəldi və yoldan çıxan bir xalq olduq.[122]
رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالِمُونَ
- Rəbbimiz! Bizi oradan çıxart! Əgər təkrar (o yola) qayıtsaq, biz həqiqətən zalım olarıq.[123]
قَالَ اخْسَؤُوا فِيهَا وَلَا تُكَلِّمُونِ
- (Allah) buyurar: “Alçalıb oduğunuz yerdə qalın! Mənimlə danışmayın!”[124]
إِنَّهُ كَانَ فَرِيقٌ مِّنْ عِبَادِي يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ
- Bəndələrimin içində: “Rəbbimiz! Biz inanıb güvəndik. Bizi bağışla, bizə rəhm eylə! Sən, mərhəmətlilərin ən xeyirlisisən!” – deyən, bir dəstə vardı.[125]
فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتَّى أَنسَوْكُمْ ذِكْرِي وَكُنتُم مِّنْهُمْ تَضْحَكُونَ
- Amma siz onları lağa qoydunuz. Sonunda bu hərəkətiniz sizə, Mənim zikrimi/ayələrimi unutdurdu.[126] Onlara gülüb dururdunuz.[127]
إِنِّي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِمَا صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفَائِزُونَ
- Səbrli davranmalarına/dirayətli olmalarına qarşılıq Mən də onları uğur qazanlar olaraq mükafatlandırdım.[128]
قَالَ كَمْ لَبِثْتُمْ فِي الْأَرْضِ عَدَدَ سِنِينَ
- Allah “Yer üzündə neçə il qaldınız?” – deyəcək.
قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ فَاسْأَلْ الْعَادِّينَ
- Onlar: “Bir gün ya da günün bir hissəsi qədər qaldıq, onu sayanlardan soruş” – deyəcəklər.
قَالَ إِن لَّبِثْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا لَّوْ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
- Allah belə deyəcək: “Çox az qaldınız, kaşki siz bunu biləydiniz![129]
أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ
- Sizi əbəs yerə yaratdığımızı, huzurumuza çıxarılmayacağınızımı hesab etmişdiniz?”[130]
فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْكَرِيمِ
- Həqiqi hökmdar olan Allah çox ucadır![131] Ondan başqa ilah yoxdur. O, dəyərli/şanlı ərşin Rəbbidir/Sahibidir.[132]
وَمَن يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لَا بُرْهَانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّمَا حِسَابُهُ عِندَ رَبِّهِ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ
- Kim, əlində bir dəlil olmadan Allah ilə bərabər başqa bir ilaha yalvararsa, hesabını yalnız Rəbbinin hüzurunda verəcəkdir.[133] Şübhəsiz ki, kafirlər nicat tapmayacaqlar.
وَقُل رَّبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَأَنتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ
- De ki: “Rəbbim! Bağışla, rəhm eylə! Sən, mərhəmətlilərin ən xeyirlisisən!”[134]
[1] Bəqərə 2/1-5, Tövbə 9/88, Əhzab 33/5.
[2] Bəqərə 2/45.
[3] Bəqərə 2/225, Maidə 5/89, Furqan 25/72, Qəsas 28/55.
[4] Bəziləri zəkat vrmək üçün çalışır, bəziləri də yerinə çatdırmaq üçün əmək sərf edirlər (Tövbə 9/60).
[5] Nur 24/30-31, Əhzab 33/35, Məaric 70/29.
[6] Əllərinin altında olanlar, savaş əsirləri və qullardır (Nisa 4/3, 24, 25, 36, Nur 24/31-33, Əhzab 33/52, 55, Məaric 70/30).
[7] Ayədəki “və ya” bağlayıcısı, bir Müsəlmanın ədəb yerlərini ancaq hür və əllərinin altındakı (əsir) zövcələrinin yanında aça biləcəyini göstərir (Nisa 4/21) Ənənə dininin mənsubları bu ayədən əsirləri təkcə qadın əsirlər olaraq nəzərdə tutmuş və istədikləri qədər cariyə ala biləcəklərini və onlarla nikahsız cinsi əlaqəyə girə bələcəklərini irəli sürmüşlər. Halbuki bu və Nisa 4/25, Nur 24/32-33 kimi bir çox ayələr, cariyələrlə də nikahsız əlaqəyə girməyin caiz/icazəli olmadığını bildirməkdədir.
[8] Məaric 70/31
[9] Məaric 70/32
[10] Ənam 6/92,Məaric 70/23,34.
[11] Firdövs kəlməsi, hər növ məhsulu içinə alan baxça mənasındadır (Lisanul Ərəb.)
[12] Allah, insanı palçıqdan yaratmağa başlamışdır (Səcdə 32/7).
[13] Kişinin toxumu “qərarı məkinə yəni yumurtaya çatmağa imkan verən yerə çatdıqdan sonra birləşib nütfə/mayalanmış yumurta yaranır (Abəsə 80/18-20). Uşağın cinsiyyəti və digər xüsusiyyətləri burada məlum olur (Nəcm 53/45-46, Maidə 5/32, Ənbiya 21/35; Abəsə 80/19). Nutfə, “Qərarı məkin”dən bir müddət qalacağı “müstəqarra” yəni rəhm bölgəsinə, oradan da doğuma qədər qalacağı “müstəvdaa” yəni rəhmin özünə keçər (Ənam 6/98). Beləliklə yaradılış, üç qaranlıq yerdə tamamlanmış olur (Zümər 39/6).
[14] “Sonra da onu fərqli bir formaya salıb inşa edilməsi”, bütün orqanları tamamlanmış dölə ruhun üflənməsi ilə başlayır. Ruhun üflənməsi, kompyuterə əməliyyat sisteminin yüklənməsi kimidir. İnsanı digər bütün canlılardan ayıran şey, ruhun üflənməsi ilə qazandığı xüsusiyyətlərdir (Səcdə 32/7-9).
[15] Yaratma iki cürdür. Birincisi, bir şeyi yoxdan var etməkdir ki, buna Allahdan başqası qadir deyil (Ənam 6/101). İkincisi, bir şeydən başqa bir şey istehsal etməkdir. Bu cür yaratmağı insan da bacarır.
[16] Həcc 22/5, Mümin 40/67, Qiyamət 75/37-40.
[17] Zümər 39/30-31.
[18] Həcc 22/7, Mücadələ 58/6.
[19] Yeddi yol, yeddi qat göydən hər birinə gedilən yollardır. Bu yollar, “Məaric/Lift” olaraq tərif edilir. Bu da onların hər birinin bir lift kimi çalışdığını ifadə edir (Rəhman 55/33, Məaric 70/3).
[20] Ənam 6/132, Nəml 27/93.
[21] Hicr 15/21, Zümər, 39/21, Zuxruf 43/11.
[22] Kəhf 18 / 41, Mülk 67/30.
[23] Ənam 6/141, Nəhl 16/10-11, Yasin 36/33-36.
[24] Tur, dağ mənasındadır (Məqayis). Quranda təkcə Sinada olan bir dağın adı olaraq keçdiyi üçün xüsusi isim olaraq qəbul edilir (Müfrədat).
[25] Nur 24/35.
[26] Ənam 6/142-144.
[27] Südün meydana gəlməsi ilə əlaqəli bax: Nəhl 16/66-cı ayənin dipnotu.
[28] Nəhl 16/5, 66, 80, Yasin 36/71–73, Mümin 40/79–81, Zuxruf 43/12–13
[29] İsra 17/70, Yasin 36/41-42.
[30] Nuh qissəsi ilə əlaqəli ətraflı məlumat üçün bax: Əraf 7/59-64, Yunus 10/71-73, Hud 11/25-48, Şuəra 26/105–122, Saffat 37/75–82, Qəmər 54/9-16, Nuh 71/1-28.
[31] “Şaə” ( شاء ) feili “bir şey etmək” mənasındakı şey ( شيء) məsdərindən törəmişdir. Allahın bir şey etməsi o şeyi var etməsi, insanın bir şey etməsi də o şey üçün lazım olan səyi göstərməsidir (“Mufrədat”). Allah, hər şeyi bir ölçüyə görə var edər (Qəmər 54/49, Rad 13/48). Allah hər kəsin doğru yolda olmasını istəyər (Nisa 4/26) amma təkcə doğru işlər görəni doğru yolda sayar (Nur 24/46). Buna görə “şaə” feilinin icraçısı bəndə olarsa “seçib etdi”, Allah olarsa, “seçib yaratdı” mənasına gəlir. Allah, insanlara seçimlərinə görə davranma hürriyyəti verməsəydi, heç kimsə yanlış bir iş görə bilməz və imtahan deyə də bir şey olmazdı (Nəhl 16/93, Yunus 10/99). Yanlış bir qədər anlayışını İslama yerləşdirmək istəyənlər, böyük bir təhrifə yol verərək şaə ( شاء ) feilinə hər yerdə iradə yəni “istəmək və diləmək” mənasını vermiş və bunu təfsirlərə hətta sözlüklərə belə yerləşdirərək, bir çox ayənin məalını pozmuşlar.
[32] Ənam 6/91, Hud 11/25–27, İbrahim 14/9-10, İsra 17/94, Təğâbün 64/5–6.
[33] Qəmər 54/9.
[34] Ənbiya 21/76-77, Şuara 26/117-118, Qəmər 54/10, Nuh 71/26-27.
[35] Nuh əleyhissəlam, oğlunun kafir olduğunu bilirdi ancaq onu ailəsindən zənn etdiyi üçün gəmiyə çağırmışdı (Hud 11/40-47).
[36] Hud 11/37-40, Qəmər 54/11-13.
[37] Hud 11/41.
[38] Zuxruf 43/12-14.
[39] Şuara 26/121-122, Qəmər 54/15.
[40] Əraf 7/69.
[41] Əraf 7/65, Hud 11/50, Nəhl 16/36.
[42] Ənbiya 21/8.
[43] Müminun 23/24
[44] Məryəm 19/66, Səbə 34/7.
[45] Qaf 50/3.
[46] Ənam 6/29, Duxan 44/34-35, Casiyə 45/24.
[47] Həcc 22/42-44.
[48] Ənam 6/34.
[49] Ənkəbud 29/40.
[50] İbrahim 14/9.
[51] Ənam 6/2, Əraf 7/34, Hicr 15/5, Yunus 10/49, 98-99, Nəhl 16/61.
[52] Ali İmran 3/184, Ənam 6/34, Yunus 10/74, Nəhl 16/113, Həcc 22/42, Ənkəbud 29/18, Rum 30/47, Mürsəlat 77/16.
[53] Hud 11/96, İbrahim 14/5, Mümin 40/23, Zuxruf 43/46.
[54] Əraf 7/103, Yunus 10/75, Hud 11/97, Qəsas 28/39, Ənkəbud 29/39, Mümin 40/24, Zariyat 51/38.
[55] Şuəra 26/22, Qəsas 28/4-5.
[56] Əraf 7/103-170, Yunus 10/74, Hud 11/96-97, Tə-ha 20/9-52, Mümin 40/ 23-24, Yunus 10/75-93, Qəsas 28/4, Zariyat 51/38-40.
[57] Kitab kəlməsinin kök mənası, bir şeyi bir şeyə əlavə etməkdir. Əlavə edilərək yazılan hər cür yazıya kitab deyilir (Məqayis, Müfrədat).
[58] Məryəm 19/21, Ənbiya 21/91.
[59] Məryəm 19/23-26.
[60] Bəqərə 2/168, 172, Maidə 5/88, Nəhl 16/114.
[61] Ənbiya 21/92.
[62] Ənam 6/159; Bəyyinə 98/1-4.
[63] Bəqərə 2/253, Ənam 6/159, Ənbiya 21/92-93, Rum 30/31-32.
[64] Hicr 15/3, Zuxruf 43/83, Tur 52/45, Məaric 70/42.
[65] Ali İmran 3/196-197, Müzzəmmil 73/11.
[66] Ənbiya 21/49, Mülk 67/12.
[67] Nəml 27/81, Rum 30/53, Səcdə 32/15.
[68] Allaha hər kəs inanır amma çoxu Allahla aralarına başqalarını qoyaraq Allaha onun vasitəsi ilə çatmağa çalışır və müşrik olur. Bu səbəblə Allaha və ayələrinə inanmaq kifayət deyil, araya heç bir şey qoymamaq və Allaha tam təslim olmaq lazımdır (Ənam 6/82; Yusuf 12/106).
[69] İnsan 76/8-11, Leyl 92/18-21.
[70] Fatır 35/32, Vaqıa 56/10-12.
[71] Bəqərə 2/286, Ənam 6/152, Əraf 7/42.
[72] Kəhf 18/49, Casiyə 45/28-29, Qəmər 54/52-53, İnfitar 82/10-12.
[73] Bunlar, 53-cü ayədən 56-ya qədər bildirilənlərdir.
[74] Yunus 10/7-8, Rum 30/7.
[75] Ənbiya 21/11-16.
[76] Ənbiya 21/39-40.
[77] Tə-ha 20/126, Zümər 39/59.
[78] Muminun 23/105, Loğman 31/7, Casiyə 45/7-8, 31.
[79] Qəsas 28/51.
[80] Nisa 4/82, Qəsas 28/51-52, Muhamməd 47/24.
[81] Əvvəlki atalarına gələn kitab, İsmayıl əleyhissəlama gələn kitabdır (Bəqərə 2/136, Ali İmran 3/84).
[82] Yunus 10/16.
[83] Əraf 7/184, Hicr 15/6, Səbə 34/7-8, 46, Tur 52/29, Təkvir 81/22.
[84] Zuxruf 43/78, Muhamməd 47/8-9.
[85] Ənbiya 21/10, Muminun 23/90.
[86] Furqan 25/57, Səbə 34/47, Tur 52/40, Qələm 68/46.
[87] Ənam 6/153, İbrahim 14/1, Şura 42/52-53.
[88] Nəhl 16/60, Nəml 27/4.
[89] Yunus 10/12, Nəhl 16/53-54, İsra 17/67.
[90] Ənam 6/42-43, Əraf 7/94-95.
[91] Ənam 6/44.
[92] Nəhl 16/78, Səcdə 32/9, Mülk 67/23.
[93] Şura 42/11, Mülk 67/24.
[94] Yunus 10/56, Duxan 44/8, Hədid 57/2.
[95] Gecə ilə gündüz eyni Günəş və Ay kimi öz orbitində dolaşan iki ayrı varlıqdır (Yasin 36/40. Bunlar dünyanın çevrəsini bir kürə kimi sarır və biri digərinin üstünə çıxaraq gecə və gündüzü meydana gətirirlər (Zümər 39/5).
[96] Bəqərə 2/164, Ali İmran 3/190, Casiyə 45/5.
[97] Müminun 23/35; Saffat 37/16, Kaf 50/3, Vaqiə 56/47.
[98] Satara (سَطَرَ) feili yazı yazmaq mənasına gəlir. Doqquz yerdə bu şəkildə keçər (أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ). Quranda bildirilənlərin yeni olmadığı, əvvəlki ilahi kitablarda da mövcud olduğu həqiqətini gözardı edənlər, istehza mahiyyətində bu cümlələri işlədirlər: Əvvəlkilərin cızma-qaraları.
[99] Nəml 27/67-68.
[100] Ənam 6/12.
[101] Saffat 37/155.
[102] Burası, kainatın idarə mərkəzidir (Saffat 37/6-10, Yunus 10/3, Rad 13/2).
[103] Rad 13/16.
[104] Yunus 10/31.
[105] Yasin 36/83.
[106] Ənkəbud 29/61-63, Loğman 31/25, Zümər 39/38, Zuxruf 43/9-10, 87.
[107] Nəhl 16/105, Saffat 37/151-152.
[108] İsra 17/42, Məryəm 19/88-93, Ənbiya 21/22.
[109] Ali Imran 3/5, Ənam 6/73, Rad 13/9, Səcdə 32/6, Haşr, 59/22, Təğabün 64/18.
[110] Yunus 10/46, Rad 13/40, Mümin 40/77, Zuxruf 43/42.
[111] Yunus 10/103, Mümin 40/51.
[112] Fussilət 41/34.
[113] Əraf 7/200-201, Fussilət 41/36.
[114] Zuxruf 43/36-39.
[115] İnsanlar bu sözləri, mələklər onların ruhlarını aldığı anda deyərlər.
[116] Bərzax, iki şey arasındaki maneə və sədd mənasına gəlir (Müfrədat). Bu ayədəki bərzax, ölən bədəndən ayrılan ruhun o bədənə geri dönməsinə mane olan ölüm halıdır (Zümər 39/42). Buradakı söhbət də ölmüş bədəndən çıxarılan ruhun o anda mələklərə yalvardığını göstərir. İnsan öldükdən sonra mələklər ruhu göylərə çıxarırlar (Əraf 7/40; Məaric 70/4). Yenidən diriliş günündə bədən təkrar yaradılanda, ruh öz bədəninə geri dönər (Təkvir 81/7). Ölüb yenidən dirilmə arasında keçən vaxt, insana bir göz yumub açmaq qədər gəlir(Nəhl 16/77; Qəmər 54/50). Bilavasitə, bərzax aləmi deyə ayrı bir aləm də yoxdur.
[117] Qəsas 28/66, Məaric 70/10-14, Abəsə 80/33-37.
[118] Əraf 7/8, Ənbiya 21/47, Qariə 101/6-7.
[119] Əraf 7/9, Qaria 101/8-11.
[120] Nisa 4/56, Əraf 7/44-49, İbrahim 14/50, Kəhf 18/29, Ənbiya 21/39.
[121] Muminun 23/66, Fatır 35/36-37, Zümər 39/59, 71, Casiyə 45/31.
[122] Mülk 67/8-11, Şuəra 26/91-97.
[123] Ənam 6/27, Əraf 7/53, Səcdə 32/12, Fatır 35/37, Zümər 39/58, Mümin 40/11.
[124] Bəqərə 2/167, Maidə 5/36-37, Həcc 22/22, Səcdə 32/20, Casiyə 45/34-35.
[125] Ali İmran 3/16, 146-147, 193-195.
[126] Tə- ha 20/124-127
[127] Bəqərə 2/212, Tövbə 9/79, Məaric 70/36-38, Mutaffifin 83/29-32
[128] Ənam 6/16, Haşr 59/20, Nəbə 78/31.
[129] Yunus 10/45, İsra 17/52, Tə-ha 20/104, Rum 30/55, Əhqaf 46/35, Naziat 79/46.
[130] Qiyamət 75/3, 36.
[131] Tə-ha 20/114.
[132] Nəml 27/26, Mümin 40/15, Buruc 85/15.
[133] Əraf 7/33, Ənbiya 21/24, Hac 22/71, Əhqaf 46/5-6.
[134] Müminun 23/109.
