Ənbiya surəsi 112 ayədən ibarətdir. Ənbiya, peyğəmbərlər deməkdir.
بسم الله الرحمن الرحيم
Mərhəmətli, Rəhmli Allahın adıyla!
اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسَابُهُمْ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ مَّعْرِضُونَ
- İnsanlar üçün haqq-hesab vaxtı yaxınlaşdı. Halbuki onlar qəflət içində (bu həqiqətdən) uzaqlaşırlar.[1]
مَا يَأْتِيهِم مِّن ذِكْرٍ مَّن رَّبِّهِم مُّحْدَثٍ إِلَّا اسْتَمَعُوهُ وَهُمْ يَلْعَبُونَ
- Onlara Rəbbindən yeni bir zikir[2]/xatırlatma gəldiyi zaman onu ancaq əyləncəyə alıb dinləyərlər.[3]
لَاهِيَةً قُلُوبُهُمْ وَأَسَرُّواْ النَّجْوَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ هَلْ هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ أَفَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَأَنتُمْ تُبْصِرُونَ
- Qəlbləri boş işlərə dalmış və zülm edən kəslərlə gizlicə belə fısıldaşırlar: “Bu da ancaq sizin kimi bir bəşərdir![4] İndi siz göz görə-görə sehrə qapılacaqsınız?”
قَالَ رَبِّي يَعْلَمُ الْقَوْلَ فِي السَّمَاء وَالأَرْضِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ
- (Elçimiz onlara) Dedi ki: “Rəbbim, göydəki və yerdəki hər sözü bilir. O, hər daim dinləyən və biləndir.”[5]
بَلْ قَالُواْ أَضْغَاثُ أَحْلاَمٍ بَلِ افْتَرَاهُ بَلْ هُوَ شَاعِرٌ فَلْيَأْتِنَا بِآيَةٍ كَمَا أُرْسِلَ الأَوَّلُونَ
- Onlar dedilər: “Xeyr! (bunlar) qarma-qarışıq yuxulardır. Xeyr! Onu (Quranı) özü uydurdu.[6] Xeyr, xeyr! O bir şairdir![7] Qoy o bizə, əvvəlki elçilərə göndərilən kimi bir möcüzə gətirsin!”[8]
مَا آمَنَتْ قَبْلَهُم مِّن قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا أَفَهُمْ يُؤْمِنُونَ
- Onlardan əvvəl həlak etdiyimiz məmləkətlərdən heç biri iman etməmişdi. İndi bunlarmı iman gətirəcəklər?[9]
وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ إِلاَّ رِجَالاً نُّوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ
- Biz səndən əvvəl də ancaq özlərinə vəhy etdiyimiz kişiləri elçi göndərdik.[10] Əgər bilmirsinizsə, zikir əhlinə/əvvəlki kitabların mütəxəssislərinə soruşun.[11]
وَمَا جَعَلْنَاهُمْ جَسَدًا لَّا يَأْكُلُونَ الطَّعَامَ وَمَا كَانُوا خَالِدِينَ
- Biz onları (elçiləri) yemək yeməyən bir cəsəd qılığnda yaratmadıq.[12] Onlar ölümsüz də deyillər.[13]
ثُمَّ صَدَقْنَاهُمُ الْوَعْدَ فَأَنجَيْنَاهُمْ وَمَن نَّشَاء وَأَهْلَكْنَا الْمُسْرِفِينَ
- Sonra onlara verdiyimiz vədi yerinə yetirdik. Onları və uyğun gördüyümüz[14] kəsləri qurtardıq.[15] Həddi aşanları isə həlak etdik.
لَقَدْ أَنزَلْنَا إِلَيْكُمْ كِتَابًا فِيهِ ذِكْرُكُمْ أَفَلَا تَعْقِلُونَ
- Sizə, zikrinizi/ağlınızda tutacağınız bilikləri[16] ehtiva edən bir kitab endirdik. Hələ də (kitabla gerçəklər arasındaki bağı qurmaqda) ağlınızı işlətmirsiniz?[17]
وَكَمْ قَصَمْنَا مِن قَرْيَةٍ كَانَتْ ظَالِمَةً وَأَنشَأْنَا بَعْدَهَا قَوْمًا آخَرِينَ
- Biz, zalımlıq edən neçə-neçə məmləkəti qırıb keçirdik[18] və onlardan sonra başqa xalqlar meydana gətirdik.
فَلَمَّا أَحَسُّوا بَأْسَنَا إِذَا هُم مِّنْهَا يَرْكُضُونَ
- Onlar əzabımızı hiss edən kimi dərhal oradan qaçmağa başladılar.
لَا تَرْكُضُوا وَارْجِعُوا إِلَى مَا أُتْرِفْتُمْ فِيهِ وَمَسَاكِنِكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْأَلُونَ
- Qaçmayın! Bolluq içində səfa sürdüyünüz həyatınıza və yurdlarınıza geri dönün! Yəqin ki siz, sorğu-sual olunacaqsınız![19]
قَالُوا يَا وَيْلَنَا إِنَّا كُنَّا ظَالِمِينَ
- Onlar belə dedilər: “Vay halımıza! Biz, doğurdan da zalım olmuşuq!”[20]
فَمَا زَالَت تِّلْكَ دَعْوَاهُمْ حَتَّى جَعَلْنَاهُمْ حَصِيدًا خَامِدِينَ
- (Bu fəryadları) Onları, biçilmiş əkinə, sönmüş ocağa çevirənə qədər davam etdi.[21]
وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاء وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ
- Biz göyləri, yeri və ikisinin arasındakıları oyun-oyuncaq olsun deyə yaratmadıq![22]
لَوْ أَرَدْنَا أَن نَّتَّخِذَ لَهْوًا لَّاتَّخَذْنَاهُ مِن لَّدُنَّا إِن كُنَّا فَاعِلِينَ
- Əgər əyləncə götürmək istəsəydik, onu öz qatımızdan götürərdik! Əgər etsəydik, belə edərdik.[23]
بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْبَاطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَإِذَا هُوَ زَاهِقٌ وَلَكُمُ الْوَيْلُ مِمَّا تَصِفُونَ
- Tam əksinə! Biz haqqı batılın üstünə atarıq, o da onu darmadağın edər. Bir də baxarsan ki, o, yox olub getdi.[24] (Allaha) İsnad etdiyiniz sifətlərə görə vay sizin halınıza![25]
وَلَهُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَنْ عِندَهُ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَلَا يَسْتَحْسِرُونَ
- Göylərdə və yerdə kim varsa hamısı Ona aiddir. Onun dərgahında olanlar, Ona qulluq etməkdən nə təkəbbürlük göstərib boyun qaçırar nə də yorgunluq hiss edərlər.
يُسَبِّحُونَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ لَا يَفْتُرُونَ
- Onlar gecə-gündüz yorulub-usanmadan təsbih edərlər/boyun əyərlər.[26]
أَمِ اتَّخَذُوا آلِهَةً مِّنَ الْأَرْضِ هُمْ يُنشِرُونَ
- Yoxsa (müşriklər), yer üzündən ilahlarmı icad etdilər? Onlar ölüləri dirildəcəklər?[27]
لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا فَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ
- Göylərdə və yerdə Allahdan başqa ilahlar olsaydı, ikisi də fəsada uğrayardı. Ərşin[28] Rəbbi/Sahibi olan Allah, onların nisbət etdikləri sifətlərdən uzaqdır.[29]
لَا يُسْأَلُ عَمَّا يَفْعَلُ وَهُمْ يُسْأَلُونَ
- Allah, etdiklərinə görə sorgu-sual olnmaz. Amma onlar sorğu-sual ediləcəklər.[30]
أَمِ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ آلِهَةً قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ هَذَا ذِكْرُ مَن مَّعِيَ وَذِكْرُ مَن قَبْلِي بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُم مُّعْرِضُونَ
- Yoxsa, Allah ilə aralarına girəcək ilahlarmı icad etdilər? De ki: “Dəlilinizi gətirin![31] Bu (Quran), həm mənimlə birlikdə olanların zikri/ağıllarında tutmaları lazım olan bilik, həm məndən əvvəlkilərin zikridir!”[32] Əslində onların çoxu bu həqiqəti bilməz, buna görə də (Qurandan) uzaqlaşırlar.
وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ
- Səndən əvvəl göndərdiyimiz hər elçiyə mütləq bunu vəhy etdik: “Məndən başqa ilah yoxdur! Elə isə Mənə qulluq edin!”[33]
وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمَنُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَلْ عِبَادٌ مُّكْرَمُونَ
- “Rəhman övlad götürdü!” – dedilər. Bu Ona yaraşmaz! Əslində onlar[34] (mələklər) möhtərəm qullardır.
لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُم بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ
- Onlar Onun sözünün önünə keçməz, hər zaman Onun əmri ilə hərəkət edərlər.[35]
يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى وَهُم مِّنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ
- O, onların önlərindəkini də arxalarındakını da bilir.[36] Onlar, Onun razı olduğundan başqasına şəfaət edə/dəstək ola bilməzlər.[37] Onlar, Ondan çəkindikləri üçün qorxudan titrəyərlər.
وَمَن يَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّي إِلَهٌ مِّن دُونِهِ فَذَلِكَ نَجْزِيهِ جَهَنَّمَ كَذَلِكَ نَجْزِي الظَّالِمِينَ
- Onlardan hər kim: “Mən Allah ilə aranızdakı bir ilaham!” – deyərsə, onu cəhənnəm ilə cəzalandırarıq.[38] Biz zalımları bax belə cəzalandırırıq.
أَوَلَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاء كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ
- Kafirlik edənlər, göylərin və yerin bitişik olduğunu, sonra onları ayırdığımızı[39] və hər canlı varlığı sudan yaratdığımızı[40] görmürlərmi?[41] Hələ də inanıb güvənməyəcəklər?
وَجَعَلْنَا فِي الْأَرْضِ روَاسِيَ أَن تَمِيدَ بِهِمْ وَجَعَلْنَا فِيهَا فِجَاجًا سُبُلًا لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ
- Yer qabığı onları yırğalayıb düşürər deyə, yerdə sabit dağlar meydana gətirdik.[42] Gedəcəkləri yerə çatsınlar deyə, orada geniş yollar meydana gətirdik.[43]
وَجَعَلْنَا السَّمَاء سَقْفًا مَّحْفُوظًا وَهُمْ عَنْ آيَاتِهَا مُعْرِضُونَ
- Göy üzünü də qorunmuş tavan etdik.[44] Amma onlar o (göydəki) ayələrimizdən/dəlillərimizdən uzaq dururlar.[45]
وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ
- O; gecəni, gündüzü, Günəşi və Ayı yaradandır. Hər biri öz oxu ətrafında üzüb gedər.[46]
وَمَا جَعَلْنَا لِبَشَرٍ مِّن قَبْلِكَ الْخُلْدَ أَفَإِن مِّتَّ فَهُمُ الْخَالِدُونَ
- Biz səndən öncə də heç bir bəşəri ölümsüz olaraq yaratmadıq.[47] İndi sən ölsən, onlar ölümsüz olaraq qalacaqlar?![48]
كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَنَبْلُوكُم بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً وَإِلَيْنَا تُرْجَعُونَ
- Hər canlı ölümü dadacaqdır![49] Biz sizi sınamaq[50] üçün şərlə də xeyirlə də çətin bir imtahandan keçirəcəyik.[51] Sonra huzurumuza çıxarılacaqsınız.
وَإِذَا رَآكَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِن يَتَّخِذُونَكَ إِلَّا هُزُوًا أَهَذَا الَّذِي يَذْكُرُ آلِهَتَكُمْ وَهُم بِذِكْرِ الرَّحْمَنِ هُمْ كَافِرُونَ
- Kafirlik edənlər səni gördükləri zaman, “Sizin ilahlarınıza dil uzadan budur?” – deyərək, məsxərə edərlər.[52] Onlar, Rəhmanın zikrinə/kitabına qarşı görməzlik edənlərdir.[53]
خُلِقَ الْإِنسَانُ مِنْ عَجَلٍ سَأُرِيكُمْ آيَاتِي فَلَا تَسْتَعْجِلُونِ
- İnsan tələskən biri olaraq yaradılmışdır.[54] Mən ayələrimi sizə göstərəcəyəm.[55] Ona görə də bunu Məndən tələsik istəməyin!
وَيَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ
- Onlar: “Əgər doğru sözlü isəniz (söyləyin) bu vəd nə zaman?”[56] – deyərlər.
لَوْ يَعْلَمُ الَّذِينَ كَفَرُوا حِينَ لَا يَكُفُّونَ عَن وُجُوهِهِمُ النَّارَ وَلَا عَن ظُهُورِهِمْ وَلَا هُمْ يُنصَرُونَ
- Kafirlik edənlər o atəşi üzlərindən və arxalarından dəf edə bilməyəcəkləri, onlara heç bir köməyin də edilməyəcəyi bir vaxtın (olacağını) kaşki bilsəydilər![57]
بَلْ تَأْتِيهِم بَغْتَةً فَتَبْهَتُهُمْ فَلَا يَسْتَطِيعُونَ رَدَّهَا وَلَا هُمْ يُنظَرُونَ
- Əslində o, heç gözləmədikləri bir anda[58] gələcək və onları heyrətə salacaqdır. Artıq onu nə geri qaytara biləcəklər nə də özlərinə bir möhlət veriləcəkdir.[59]
وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِكَ فَحَاقَ بِالَّذِينَ سَخِرُوا مِنْهُم مَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُون
- Şübhəsiz ki, səndən əvvəlki elçilərə də istehza edilmişdi. Sonunda onlarla məsxərə edənləri, istehza etdikləri şey bürüdü (həlak etdi).[60]
قُلْ مَن يَكْلَؤُكُم بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ مِنَ الرَّحْمَنِ بَلْ هُمْ عَن ذِكْرِ رَبِّهِم مُّعْرِضُونَ
- De ki: Gecə və gündüz Rəhmandan sizi kim qoruya bilər?[61] Əslində onlar, Rəbbinin zikrindən/kitabından uzaqlaşırlar.[62]
أَمْ لَهُمْ آلِهَةٌ تَمْنَعُهُم مِّن دُونِنَا لَا يَسْتَطِيعُونَ نَصْرَ أَنفُسِهِمْ وَلَا هُم مِّنَّا يُصْحَبُونَ
- Yoxsa onların aramıza girib (Bizdən) əngəlləyəcək ilahlarımı var? Onların (ilah saydıqlarının) heç özlərinə belə bir köməkliyi dəyə bilməz. Bizdən yana bir yaxınlıqları da yoxdur/hər hansı bir şeyə sahib deyillər.[63]
بَلْ مَتَّعْنَا هَؤُلَاء وَآبَاءهُمْ حَتَّى طَالَ عَلَيْهِمُ الْعُمُرُ أَفَلَا يَرَوْنَ أَنَّا نَأْتِي الْأَرْضَ نَنقُصُهَا مِنْ أَطْرَافِهَا أَفَهُمُ الْغَالِبُونَ
- Əslində Biz onları və atalarını keçici dünya malından faydalandırdıq, hətta onlara uzun ömür verdik.[64] Hazırda onların torpaqlarına girib hər tərəfdən əksiltdiyimizi/əllərindən aldığımızı (yurdlarını müsəlmanların ələ keçirdiyini) görmürlərmi?[65] İndi onlarmı qalib gələcəklər?
قُلْ إِنَّمَا أُنذِرُكُم بِالْوَحْيِ وَلَا يَسْمَعُ الصُّمُّ الدُّعَاء إِذَا مَا يُنذَرُونَ
- De ki: “Mən sizi ancaq vəhylə xəbərdar edirəm![66] Amma karlar xəbərdar edilsələr belə, bu çağırışa qulaq verməzlər![67]
وَلَئِن مَّسَّتْهُمْ نَفْحَةٌ مِّنْ عَذَابِ رَبِّكَ لَيَقُولُنَّ يَا وَيْلَنَا إِنَّا كُنَّا ظَالِمِينَ
- Əgər onlara Rəbbinin əzabından kiçik bir yel toxunsa, mütləq: “Vay halımıza! Biz, doğrudan da zalım olmuşuq!” – deyərlər.[68]
وَنَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا وَإِن كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنَا بِهَا وَكَفَى بِنَا حَاسِبِينَ
- Qiyamət/məzardan qalxma günü ədalət tərəzilərini quracağıq[69] heç kimə də heç bir şəkildə haqsızlıq edilməyəcək.[70] Bir xardal dənəsi ağırlığında olsa belə, onu (tərəziyə) gətirərik.[71] Haqq-hesab çəkən olaraq biz yetərik.
وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى وَهَارُونَ الْفُرْقَانَ وَضِيَاء وَذِكْرًا لِّلْمُتَّقِينَ
- Həqiqətən, biz Musa və Haruna o Furqanı/Haqqı batıldan ayıran (kitabı),[72] pis işlərdən qorunanlar üçün bir aydınlanma qaynağı və bir zikir/ağılda tutmaları lazım olan məlumat olaraq verdik.[73]
الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالْغَيْبِ وَهُم مِّنَ السَّاعَةِ مُشْفِقُونَ
- O kəslər ki, içdən-içə[74] Rəbbinə qarşı çıxmaqdan çəkinir və o saatın (haqq-hesab saatının) gələcəyindən qorxub tit-tir titrəyirlər.[75]
وَهَذَا ذِكْرٌ مُّبَارَكٌ أَنزَلْنَاهُ أَفَأَنتُمْ لَهُ مُنكِرُونَ
- Bu (Quran), ağılda tutulması lazım olan bir xatrılatmadır/bilikdir,[76] bərəkətlidir.[77] Onu Biz nazil etdik. İndi siz onu inkar edirsiz?
وَلَقَدْ آتَيْنَا إِبْرَاهِيمَ رُشْدَهُ مِن قَبْلُ وَكُنَّا بِه عَالِمِينَ
- Biz daha öncə İbrahimə də özünəməxsus bir yetkinlik/doğrunu əyridən ayırd etmə özəlliyi vermişdik.[78] Biz onu (necə bir insan olduğunu) bilirdik.
إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ مَا هَذِهِ التَّمَاثِيلُ الَّتِي أَنتُمْ لَهَا عَاكِفُونَ
- Bir gün atasına və xalqına belə demişdi: “Qarşısında sitayiş edib durduğunuz bu heykəllər nədir?”[79]
قَالُوا وَجَدْنَا آبَاءنَا لَهَا عَابِدِينَ
- Dedilər ki: “Biz atalarımızı onlara qulluq edən görmüşük!”[80]
قَالَ لَقَدْ كُنتُمْ أَنتُمْ وَآبَاؤُكُمْ فِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ
- (İbrahim) “And olsun! Siz də atalarınız da açıq-aşkar bir zəlalət içindəsiniz!”[81] – dedi.
قَالُوا أَجِئْتَنَا بِالْحَقِّ أَمْ أَنتَ مِنَ اللَّاعِبِينَ
- Onlar: “Sən bizə həqiqəti gətirdin yoxsa bizimlə oyun oynayırsan?”[82] – dedilər.
قَالَ بَل رَّبُّكُمْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الَّذِي فَطَرَهُنَّ وَأَنَا عَلَى ذَلِكُم مِّنَ الشَّاهِدِينَ
- (İbrahim) “Xeyr! Sizin Rəbbiniz göylərin və yerin Rəbbidir. Onları bölünmə qanununa görə yaratmışdır. Mən də buna şahidlik edən/gözüylə görən kimiyəm”[83] – dedi.
وَتَاللَّهِ لَأَكِيدَنَّ أَصْنَامَكُم بَعْدَ أَن تُوَلُّوا مُدْبِرِينَ
- (Ürəyində belə dedi) Allaha and olsun ki, siz dönüb getdikdən sonra[84] bütlərinizin başına elə oyun açacağam!
فَجَعَلَهُمْ جُذَاذًا إِلَّا كَبِيرًا لَّهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَيْهِ يَرْجِعُونَ
- (Onlar getdikdən) sonra hamısını param-parça edib onlardan yalnız birini saxladı ki,[85] bəlkə, qayıdıb ona baş çəkərlər.
قَالُوا مَن فَعَلَ هَذَا بِآلِهَتِنَا إِنَّهُ لَمِنَ الظَّالِمِينَ
- “Bunu ilahlarımıza kim rəva gördü? O həqiqətən zalımlardan biridir!” – dedilər.
قَالُوا سَمِعْنَا فَتًى يَذْكُرُهُمْ يُقَالُ لَهُ إِبْرَاهِيمُ
- (Öz aralarında) “İbrahim deyilən bir gəncin onları dilinə doladığını eşitmişik!” – dedilər.
قَالُوا فَأْتُوا بِهِ عَلَى أَعْيُنِ النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَشْهَدُونَ
- “Elə isə onu insanların gözü önünə gətirin! Bəlkə onlar şahidlik edərlər/görüblər” – dedilər.[86]
قَالُوا أَأَنتَ فَعَلْتَ هَذَا بِآلِهَتِنَا يَا إِبْرَاهِيمُ
- (İbrahimi gətirincə) “Ey İbrahim! Bunu ilahlarımıza sənmi rəva gördün?” –dedilər.
قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا فَاسْأَلُوهُمْ إِن كَانُوا يَنطِقُونَ
- (İbrahim) dedi: “Bəlkə bunu onların bu böyüyü etmişdir. Əgər danışa bilirlərsə, özlərindən soruşun!”
فَرَجَعُوا إِلَى أَنفُسِهِمْ فَقَالُوا إِنَّكُمْ أَنتُمُ الظَّالِمُونَ
- Bunun üzərinə onlar öz vicdanlarının mühasibəsini edərək belə dedilər: “Siz həqiqətən əsl zalımlarsınız!”
ثُمَّ نُكِسُوا عَلَى رُؤُوسِهِمْ لَقَدْ عَلِمْتَ مَا هَؤُلَاء يَنطِقُونَ
- Sonra yenə əvvəlki hallarına, inançlarına dönərək:[87] “Sən də yaxşı bilirsən ki, bunlar danışa bilməzlər!”
قَالَ أَفَتَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنفَعُكُمْ شَيْئًا وَلَا يَضُرُّكُمْ
- “Sizə nə bir faydası nə də bir zərəri toxunmayan şeyləri, Allah ilə aranıza qoyub onlaramı qulluq edirsiniz?”[88]
أُفٍّ لَّكُمْ وَلِمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ
- “Sizə də Allah ilə aranıza qoyub qulluq etdiklərinizə də ar olsun! Heçmi ağlınızı işlətmirsiniz?”[89]
قَالُوا حَرِّقُوهُ وَانصُرُوا آلِهَتَكُمْ إِن كُنتُمْ فَاعِلِينَ
- Onlar dedilər: “Əgər nəsə edəcəksinizsə, onu yandırın və ilahlarınıza yardım edin!”[90]
قُلْنَا يَا نَارُ كُونِي بَرْدًا وَسَلَامًا عَلَى إِبْرَاهِيمَ
وَأَرَادُوا بِهِ كَيْدًا فَجَعَلْنَاهُمُ الْأَخْسَرِينَ
- Onun başına oyun açmaq istədilər, Biz də onları böyük ziyana məruz qoyduq.[93]
وَنَجَّيْنَاهُ وَلُوطًا إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا لِلْعَالَمِينَ
- Biz onu (İbrahimi) və Lutu qurtarıb aləmlər üçün mübarək/bərəkətli etdiyimiz torpaqlara (Fələstinə) götürdük.[94]
وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ نَافِلَةً وَكُلًّا جَعَلْنَا صَالِحِينَ
- İbrahimə İshəqi və əlavə olaraq (İshəqin oğlu) Yəqubu bəxş etdik. Hər birini də xeyirxah kimsələr etdik.[95]
وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاء الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ
- Onları, əmrimizlə doğru yolu göstərən rəhbərlər etdik. Onlara xeyirli işlər görməyi, namazı düzgün qılmağı, zəkatı verməyi vəhy eylədik. Onlar yalnız bizə qulluq edən kəslərdi.[96]
وَلُوطًا آتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْقَرْيَةِ الَّتِي كَانَت تَّعْمَلُ الْخَبَائِثَ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَاسِقِينَ
- Luta doğru hökm vermə qabiliyyəti və elm verdik. Onu, pis işlər görən bir şəhərdən qurtardıq. Onlar yoldan çıxmış/pozğun bir xalqdı.[97]
وَأَدْخَلْنَاهُ فِي رَحْمَتِنَا إِنَّهُ مِنَ الصَّالِحِينَ
- Onu mərhəmətimizə daxil etdik. Çünki o, əməlisalih/xeyirxah kimsələrdəndi.[98]
وَنُوحًا إِذْ نَادَى مِن قَبْلُ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَنَجَّيْنَاهُ وَأَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ
- Nuhu da (yada sal!)… O daha öncə (Bizə) yalvarmışdı. Biz də onun istəyini qəbul etmiş, onu və ailəsini böyük bir fəlakətdən qurtarmışdıq.[99]
وَنَصَرْنَاهُ مِنَ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَأَغْرَقْنَاهُمْ أَجْمَعِينَ
- Ayələrimizi yalan sayan o xalqa qarşı Nuha yardım etmişdik. Onlar pis bir xalqdı. Axırda hamısını suda qərq etdik.[100]
وَدَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ إِذْ يَحْكُمَانِ فِي الْحَرْثِ إِذْ نَفَشَتْ فِيهِ غَنَمُ الْقَوْمِ وَكُنَّا لِحُكْمِهِمْ شَاهِدِينَ
- Davud və Süleymanı da (yada sal!)… Bir əkin ilə əlaqəli qərar verirdilər. Camaatın qoyun və keçiləri əkin sahəsinə girib oranı batırmışdı. Biz də onların hökmünə şahid idik.[101]
فَفَهَّمْنَاهَا سُلَيْمَانَ وَكُلًّا آتَيْنَا حُكْمًا وَعِلْمًا وَسَخَّرْنَا مَعَ دَاوُودَ الْجِبَالَ يُسَبِّحْنَ وَالطَّيْرَ وَكُنَّا فَاعِلِينَ
- Dərhal onu (məsələni) Süleymana anlatdıq. Bununla bərabər hər ikisinə də elm[102] və doğru qərar vermə qabiliyyəti vermiştik. Dağları da quşları da Davudun əmrinə verdik, onunla bərabər təsbih (Allahın şəninə tərif deyər, ibadət) edərdilər.[103] Bunları edən biz idik.
وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَّكُمْ لِتُحْصِنَكُم مِّن بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنتُمْ شَاكِرُونَ
- Bir də (savaşda) alacağınız zərbələrə qarşı sizi qorusun deyə (Davuda) zireh düzəltmək sənətini öyrətdik.[104] Artıq şükür edəcəksinizmi?
وَلِسُلَيْمَانَ الرِّيحَ عَاصِفَةً تَجْرِي بِأَمْرِهِ إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا وَكُنَّا بِكُلِّ شَيْءٍ عَالِمِينَ
- Güclü əsən bir rüzgarı da Süleymanın əmrinə verdik. Onun əmri ilə bərəkət verdiyimiz yerə doğru əsirdi.[105] Biz hər şeyi bilirik.
وَمِنَ الشَّيَاطِينِ مَن يَغُوصُونَ لَهُ وَيَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذَلِكَ وَكُنَّا لَهُمْ حَافِظِينَ
- Şeytanlardan onun üçün dalğıclıq edən və daha başqa işlər görənlər də vardı. Biz, onları nəzarətimiz altında tuturduq.[106]
وَاَيُّوبَ اِذْ نَادٰى رَبَّهُٓ اَنّ۪ي مَسَّنِيَ الضُّرُّ وَاَنْتَ اَرْحَمُ الرَّاحِم۪ينَۚ
- Əyyubu da (yada sal!)… O bir gün Rəbbinə belə deyərək səslənmişdi: “Mən dərdə düçar oldum! Sən isə mərhəmətlilərin ən mərhəmətlisisən!”[107]
فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَكَشَفْنَا مَا بِهِ مِن ضُرٍّ وَآتَيْنَاهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحْمَةً مِّنْ عِندِنَا وَذِكْرَى لِلْعَابِدِينَ
- Biz də onun duasını qəbul edib dərdlərini aradan qaldırdıq. qatımızdan bir mərhəmət və qulluq edənlərə bir xatırlatma/ibrət olsun deyə ona ailəsini və onlarla birlikdə bir o qədərini də verdik.[108]
وَإِسْمَاعِيلَ وَإِدْرِيسَ وَذَا الْكِفْلِ كُلٌّ مِّنَ الصَّابِرِينَ
- İsmaili, İdrisi və Zülkifli də (yada sal!)… Onların hamısı da səbr edən/dirayətli kimsələrdən idi.[109]
وَأَدْخَلْنَاهُمْ فِي رَحْمَتِنَا إِنَّهُم مِّنَ الصَّالِحِينَ
- Onları da rəhmətimizə daxil etdik. Həqiqətən, onlar xeyirxah kimsələrdən idilər.[110]
وَذَا النُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَن لَّن نَّقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَى فِي الظُّلُمَاتِ أَن لَّا إِلَهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنتُ مِنَ الظَّالِمِينَ
- Zün-Nunu[111] (balıq sahibi Yunusu) da (yada sal)! Ona acıxlanmayacağımızı düşünərək, bir gün qəzəbli bir şəkildə çıxıb getmiş, sonra (balığın ağzındakı) qaranlıqların içində (Allaha) belə yalvarıb səslənmişdi: “Səndən başqa ilah yoxdur. Sən bütün əksikliklərdən uzaqsan! Mən isə, şübhəsiz, zalımlardan oldum.”
فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَكَذَلِكَ نُنجِي الْمُؤْمِنِينَ
- Biz də onun duasını (tövbəsini) qəbul etdik və onu qəmdən qurtardıq. Biz, möminləri/inanıb güvənənləri bax belə qurtarırıq.[112]
وَزَكَرِيَّا إِذْ نَادَى رَبَّهُ رَبِّ لَا تَذَرْنِي فَرْدًا وَأَنتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ
- Zəkəriyyanı da (yada sal)! O, bir gün Rəbbinə belə yalvarıb yaxarmışdı: “Rəbbim! Məni yalnız qoyma! Sən varislərin ən xeyirlisisən.”[113]
فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ يَحْيَى وَأَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ كَانُوا يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَيَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا وَكَانُوا لَنَا خَاشِعِينَ
- Onun da istəyini qəbul etdik və zövcəsini doğa biləcək hala gətirərək, ona Yəhyanı bəxş etdik. Onlar xeyir işlərdə yarışır, Bizə ümid və qorxu içində yalvarırdılar. Bizə qarşı dərin hörmət bəsləyirdilər.[114]
وَالَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِيهَا مِن رُّوحِنَا وَجَعَلْنَاهَا وَابْنَهَا آيَةً لِّلْعَالَمِينَ
- Namusunu qoruyan qadına (Məryəmə) gəlincə: Onun içinə ruhumuzdan üfləmiş, onu və oğlunu, aləmlər üçün bir ayə/bir möcüzə etmişdik.[115]
إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ
- Şübhəsiz, sizin bu ümmətiniz[116] tək bir ümmətdir. Mən də sizin Rəbbinizəm. Elə isə, yalnız mənə qulluq edin![117]
وَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُم بَيْنَهُمْ كُلٌّ إِلَيْنَا رَاجِعُونَ
- Amma onlar, işlərini/dinlərini öz aralarında böldülər.[118] Onların hamısı huzurumuza qayıdacaqlar.
فَمَن يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَا كُفْرَانَ لِسَعْيِهِ وَإِنَّا لَهُ كَاتِبُونَ
- Hər kim mömin/inanıb güvənmiş biri olaraq xeyirxah işlər görərsə, onun zəhməti görməzdən gəlinməyəcək![119] Biz onun (etdikərini) yazırıq.[120]
وَحَرَامٌ عَلَى قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا أَنَّهُمْ لَا يَرْجِعُونَ
- Həlak etdiyimiz bir məmləkət xalqının (axirətdə) huzurumuza geri qayıtmaması deyə bir şey yoxdur.[121]
حَتَّى إِذَا فُتِحَتْ يَأْجُوجُ وَمَأْجُوجُ وَهُم مِّن كُلِّ حَدَبٍ يَنسِلُونَ
- Nəhayət, Yəcus və Məcucun önü açılanda[122] onlar hər bir təpəcikdən (qəbirlərdən)[123] axışıb gəldiyi zaman,
وَاقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ فَإِذَا هِيَ شَاخِصَةٌ أَبْصَارُ الَّذِينَ كَفَرُوا يَا وَيْلَنَا قَدْ كُنَّا فِي غَفْلَةٍ مِّنْ هَذَا بَلْ كُنَّا ظَالِمِينَ
- Haqq olan vədimiz[124] yaxınlaşıb, kafirlərin gözləri bərəldiyi zaman: “Vay halımıza! Biz bundan qafil idik.[125] Əslində biz, zalım olmuşuq!”
إِنَّكُمْ وَمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنتُمْ لَهَا وَارِدُونَ
- (Ey kafirlər!) “Siz də Allah ilə aranıza qoyaraq qulluq etdikləriniz də cəhənnəm odunusunuz. Soz oraya girəcəksiniz.”[126]
لَوْ كَانَ هَؤُلَاء آلِهَةً مَّا وَرَدُوهَا وَكُلٌّ فِيهَا خَالِدُونَ
- Əgər onlar ilah olsaydılar ora girməzdilər.[127] Onların hamısı orda həmişəlik qalacaqlar.
لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَهُمْ فِيهَا لَا يَسْمَعُونَ
- Onlar orada inildəyəcək[128] və onlar orada heç bir şey eşitməyəcəklər.
إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُم مِّنَّا الْحُسْنَى أُوْلَئِكَ عَنْهَا مُبْعَدُونَ
- Etdiklərinə qarşılıq, tərəfimizdən ən gözəli ilə qarşılama sözü verdiklərimiz ki var,[129] bax onlar oradan (cəhənnəmdən) uzaq tutulacaqlar.[130]
لَا يَسْمَعُونَ حَسِيسَهَا وَهُمْ فِي مَا اشْتَهَتْ أَنفُسُهُمْ خَالِدُونَ
- Onlar cəhənnəmin xışıltısını belə duymayacaqlar və nəfslərinin arzuladığı nemətlər içində həmişəlik olaraq qalacaqlar.[131]
لَا يَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَكْبَرُ وَتَتَلَقَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ هَذَا يَوْمُكُمُ الَّذِي كُنتُمْ تُوعَدُونَ
- Ən böyük dəhşət belə onları üzməyəcək,[132] mələklər onları qarşılayıb:[133] “Sizə vəd edilən gün bu gündür!” (deyəcəklər).
يَوْمَ نَطْوِي السَّمَاء كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ كَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُّعِيدُهُ وَعْدًا عَلَيْنَا إِنَّا كُنَّا فَاعِلِينَ
- O gün göyü, yazılı kağız rulonlarını bükdüyü kimi bükəcək,[134] başlanğıcda ilk yaratmanı necə etmişdiksə onu o şəkildə təkrarlayacağıq.[135] Biz bu vədi öz üzərimizə aldıq, bunu mütləq edəcəyik.
وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ
- Əlbəttə ki, Biz zikirdən/əvvəlki kitablardan[136] sonra bu Zəburda da bunu yazdıq: “Yer üzünə xeyirxah qullarım varis olacaqdır!”[137]
إِنَّ فِي هَذَا لَبَلَاغًا لِّقَوْمٍ عَابِدِينَ
- Şübhəsiz, bunda (Allaha) qulluq edən bir xalq üçün yetərli mesaj vardır.[138]
وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ
- Biz səni ancaq aləmlərə bir rəhmət olaraq göndərdik.[139]
قُلْ إِنَّمَا يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَهَلْ أَنتُم مُّسْلِمُونَ
- De ki: “Mənə ancaq ilahınız tək bir ilah olduğu vəhy olunur.[140] Artıq müsəlman/Ona təslim olacaqsınızmı?
فَإِن تَوَلَّوْا فَقُلْ آذَنتُكُمْ عَلَى سَوَاء وَإِنْ أَدْرِي أَقَرِيبٌ أَم بَعِيدٌ مَّا تُوعَدُونَ
- Əgər üz çevirsələr, de ki: “Sizə də eyni şəkildə Təhdid olunduğunuz şey sizə yaxınmı, yoxsa uzaqmı onu bilmirəm.[141]
إِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ مِنَ الْقَوْلِ وَيَعْلَمُ مَا تَكْتُمُونَ
- Şübhəsiz, Allah aşkara deyilən sözü də bilir, sizin gizlətdiklərinizi də bilir.[142]
وَإِنْ أَدْرِي لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَّكُمْ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ
- Mən bilmirəm, bəlkə (cəzanızın təxirə salınması) sizi imtahana çəkmək[143] və keçici bir vaxta qədər faydalanma imkanıdır.[144]
قَالَ رَبِّ احْكُم بِالْحَقِّ وَرَبُّنَا الرَّحْمَنُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ
- (Elçimiz) dedi ki: “Rəbbim! Haqq ilə hökm ver!” Bizim Rəbbimiz, sizin vəsf etdiyiniz şeylərə qarşı tək yardım istəniləcək olan Rəhmandır!
[1] Əraf 7/185, Ənbiya 21/97, Nəcm 53/57, Qəmər 54/1, Nəbə 78/27.
[2] Zikr, bağlantıları ilə birlikdə düşünülüb öyrənilən doğru biliyi istifadəyə hazır tutmaq, ağla gətirmək və ya söyləməkdir (Mufrədat). Doğru biliyin mənbəyi, Allahın ayələridir. Allahın ayələri isə iki cürdür; Allahın yaratdığı ayələr (təbiət) və nazil etdiyi ayələr (Quran). Hər ikisindən əldə edilən doğru bilik zikirdir (Ənbiya 21/24, Ənam 6/80). İnsanı ancaq bu bilik rahatladır (Rad 13/28). Allahı zikr etmək; onu, kitabını və yaratdığı ayələri diqqətə almaq, ağıldan çıxarmamaq və onların üzərində düşünməkdir. İnsan bunlardan bildiyi qədəriylə məsuliyyət daşıyır (Bəqərə 2/209).
[3] Şuəra 26/5-6, Duxan 44/9.
[4] Ənam 6/91, Hud 11/25-27, İbrahim 14/9-10, İsra 17/94, Möminûn 23/24, Təğabün 64/5-6.
[5] Rad 13/9-10, Mücadələ 58/7.
[6] Yunus 10/38, Hud 11/13, 35, Furqan 25/4, Səcdə 32/3, Səbə 34/8, Əhqaf 46/8.
[7] Saffat 37/36, Tur 52/30, Haqqa 69/41.
[8] İsra 17/90-93, Furqan 25/7-8, Ənkəbud 29/50-51.
[9] Rad 13/31, Hicr 15/13, Qəmər 54/2. İstədikləri möcüzələri gördükləri halda inanmayan bütün xalqlar həlak edilmişdir (İsra 18/59).
[10] Ənam 6/9, Yusuf 12/109, Nəhl 16/43.
[11] Zikr, həm əvvəlki kitabların həm də Quranın müştərək adıdır (Nəhl 16/43-44, Ənbiya 21/24). Əhli Zikr də o kitabda mütəxəssisləşmiş olana verilən addır.
[12] Maidə 5/75, İsra 17/95, Furqan 25/7.
[13] Ənbiya 21/34.
[14] “Şaə” ( شاء ) feili “bir şey etmək” mənasındakı şey ( شيء) məsdərindən törəmişdir. Allahın bir şey etməsi o şeyi var etməsi, insanın bir şey etməsi də o şey üçün lazım olan səyi göstərməsidir (“Mufrədat”). Allah, hər şeyi bir ölçüyə görə var edər (Qəmər 54/49, Rad 13/48). Allah hər kəsin doğru yolda olmasını istəyər (Nisa 4/26) amma təkcə doğru işlər görəni doğru yolda sayar (Nur 24/46). Buna görə “şaə” feilinin icraçısı bəndə olarsa “seçib etdi”, Allah olarsa, “seçib yaratdı” mənasına gəlir. Allah, insanlara seçimlərinə görə davranma hürriyyəti verməsəydi, heç kimsə yanlış bir iş görə bilməz və imtahan deyə də bir şey olmazdı (Nəhl 16/93, Yunus 10/99). Yanlış bir qədər anlayışını İslama yerləşdirmək istəyənlər, böyük bir təhrifə yol verərək şaə ( شاء ) feilinə hər yerdə iradə yəni “istəmək və diləmək” mənasını vermiş və bunu təfsirlərə hətta sözlüklərə belə yerləşdirərək, bir çox ayənin məalını pozmuşlar.
[15] Uca Allah bütün nəbilərə köməklik edər və onları düşmənlərindən qoruyar (Maidə 5/67, Yunus 10/103, Rum 30/47, Saffat 37/171-173). Yəhudilər, İsa əleyhissəlamı öldürdüklərini söylərlər (Nisa 4/157). Xristianlar da sistemlərini, İsa əleyhissəlamın çarmıxa çəkilib basdırılmasından üç gün sonra qəbrindən qalxaraq Cəlilədə 11 həvarisinə göründüyü iddiası üzərinə qurarlar (Matta 28/16-20).
[16] Zikir barədə ikinci ayənin dipnotuna baxın.
[17] Möminun 23/71, Sad 38/1, 87.
[18] Ənam 6/6, 131, Yunus 10/13, Hud 11/117, Kəhf 18/59, Həcc 22/45, Qəsas 28/59.
[19] Etibarlı olduğunuz üçün bəlkə sizdən bir şey istəyərlər.
[20] Ənbiya 21/46, 97.
[21] Bunun bir nümunəsi: Haqqə 69/7.
[22] Sad 38/27, Duxan 44/38-39.
[23] Allah, göyləri, yeri və o ikisi arasındakıları, insanları və cinləri çətin bir imtahandan keçirmək üçün yaratmışdır (Hud 11/7).
[24] İsra 17/81, Səbə 34/49.
[25] Ənbiya 21/2-5.
[26] Əraf 7/206, İsra 17/44, Nur 24/41, Fussilət 41/38.
[27] Qələm 68/36-43.
[28] Ərş, yüksək idarə məqamını göstərən məcaz bir ifadədir ((Yusuf 12/100, Nəml 27/23). Dilimizdə onun yerinə padışahlar üçün “Taxt”, digər idarəçilər üçün “qoltuq” kəlməsi işlədilir.
[29] İsra 17/42, Möminun 23/91, Zuxruf 43/82.
[30] Əraf 7/6, Hicr 15/92, Təkasür 102/8.
[31] Nəml 27/64.
[32] Zikir həm əvvəlki kitabların həm də Quranın müştərək adıdır (Hicr 15/6, Nəhl 16/43–44, Ənbiya 21/7).
[33] Nəhl 16/36, Ənbiya 21/26-29, Zümər 39/65-66.
[34] Yəhudilər Üzeyri, Xristianlar İsanı, Məkkə müşrikləri də mələkləri Allahın övladı sayarlar (Ənam 6/100-102, Tövbə 9/30, Bəqərə 2/116, Yunus 10/68, Nəhl 16/57, Məryəm 19/88-92).
[35] Məryəm 19/64.
[36] Önlərində olan, o anda mövcud olandır. Arxalarında qalan isə əvvəlcədən etdikləridir (Səbə 34/9, Yasin 36/9).
[37] Ənam 6/61, Rad 13/14, Nəcm 53/26, Tarıq 86/4.
[38] Ali İmrân 3/79-80, Nisa 4/172-173, Maidə 5/116-118.
[39] Başlanğıcda göylə yer bitişikdi, Allah onları ayırdı (Ənbiya 21/30) və iki gündə yeri yaratdı (Füssilət 41/9). Sonra duman halındakı göyə yönəldi (Füssilət 41/110) və oranı yeddi qat göy olaraq inşa etdi (Bəqərə 2/29). Bu əsnada gecə və gündüzü meydana gətirdi, yer üzünü yayıb döşədi (Zariyat 51/48), yaşaya biləcəyimiz yer halına gətirdi. Göylərin və yerin yaradılışı ümumi olaraq altı gün sürdü (Əraf 7/54). Allah qatında bir gün, bizə görə qarşılığı min il olduğu üçün (Həcc 22/47) göylər və yer, altı min ildə yaradılmışdır.
[40] Nur 24/45.
[41] Ənkəbud 29/20.
[42] İnsanları sarsan “yer qabığıdır”. Dağların varlığı insanları bu sarsıntı əsnasında qorumaq, daha güvənli bir yerləşim yerinə sığınmaq üçündür.
[43] Nəhl 16/15, Tə-ha 20/53, Zuxruf 43/1, Nuh 71/19-20.
[44] Həcc 22/65, Rum 30/25, Fatır 35/41.
[45] Yusuf 12/105, Casiyə 45/3.
[46] Hər birinin öz orbiti vardır (Yasin 36/38-40).
[47] Ənbiya 21/7-8.
[48] Ali İmrân 3/144, Zümər 39/30.
[49] Ali İmrân 3/185, Ənkəbud 29/57.
[50] “Fitnə”, qızılı içindəki xam maddələrdən ayırmaq üçün atəşə soxmaqdır (Müfrədat). Quranda bu kəlmə “imtahan, aldatma, cəhənnəm əzabı və savaş” kimi anlamlara gəlir (Əraf 7/155, Əraf 7/27, Zariyat 51/10-14, Bəqərə 2/216)
[51] Bəqərə 2/155, Ənam 6/42-45, Əraf 7/94-95, 168, Fəcr 89/15-16.
[52] Furqan 25/41.
[53] Ənam 6/33.
[54] İsra 17/11.
[55] Fussilət 41/53, Nəml 27/93.
[56] Yunus 10/48, Nəml 27/71, Səcdə 32/28, Yasin 36/48, Mülk 67/25.
[57] Möminun 23/103-104, Təkasür 102/1-8.
[58] Ənam 6/31, Ərâf 7/187, Zuxruf 43/66, Muhamməd 47/18.
[59] Bəqərə 2/162, Ali İmran 3/88, Nəhl 16/85.
[60] Ənam 6/10, Rad 13/32, Hicr 15/11, Yasin 36/30, Zuxruf 43/7.
[61] Yunus 10/50. Rəhman, eyni zamanda hər şeyi əhatə edib içinə alan (pis yaxşı hər nə varsa) deməkdir (Müfrədat).
[62] Möminûn 23/71.
[63] Əraf 7/197, Furqan 25/3, Yasin 36/74-75.
[64] Hədid 57/16.
[65] Allahın gəlməsi, Allahın dininin gəlməsidir.
[66] Ənam 6/19, 51, 92, Əraf 7/2, İbrahim 14/52, Tə-ha 20/1-3, Kaf 50/45.
[67] Yunus 10/42, Nəml 27/80, Rum 30/52, Zuxruf 43/40.
[68] Ənbiyâ 21/14, 97.
[69] Əraf 7/8-9, Möminun 23/102-103, Qariə 101/6-11.
[70] Nisa 4/40.
[71] Loğman 31/16, Zilzal 99/7-8.
[72] Doğrunu əyridən ayıran şeyə furqan deyilir. İlahi kitabların hamısı bu özəllikdədir (Ali İmran ¾).
[73] Bəqərə 2/53, Ənam 6/87, 154, Hud 11/110, İsra 17/2, Möminun 23/49, Furqan 25/35, Qəsas 28/43, Mömin 40/53, Fussilət 41/45.
[74] “İçdən-içə” dediyimiz kəlmə “əl-ğayb/qeyb” dir. Qeyb kəlməsi, gizli mənasına gəlir. Qurani Kərimdə hissi duyğularla bilinən və bilinməyən şeylər bu kəlmə ilə ifadə edilir. İnsanın qeybi, öz içi olduğu üçün bu cür anlam verdik.
[75] Möminun 23/57, Mülk 67/12, Məaric 70/27.
[76] Yusuf 12/104, Ənbiya 21/10, 24, Sad 38/1, Zuxruf 43/44, Təkvir 81/27.
[77] Ənam 6/92, 155, Hicr 15/9, Sad 38/29.
[78] Ənam 6/74-83.
[79] Məryəm 19/41–42, Şuəra 26/69–70, Saffat 37/85.
[80] Şuəra 26/74.
[81] Şuəra 26/75-86.
[82] Ənam 6/80.
[83] Ənam 6/78-79.
[84] Saffat 37/90.
[85] Saffat 37/90-93.
[86] Saffat 37/94
[87] Qəsas 28/57, Ali İmran 3/105, Şura 42/14.
[88] Şuəra 26/72-73, Ənkəbud 29/17, Sâffât 37/95-96.
[89] Şuəra 26/75-77, Zuxruf 43/26, Mümtahinə 60/4.
[90] Saffat 37/97.
[91] Atəş yanmaya davam edir amma İbrahim əleyhissəlama təsir etmirdi.
[92] Ənkəbud 29/24.
[93] Saffat 37/98.
[94] Məryəm 19/48, Ənkəbud 29/26, Sâffât 37/99.
[95] Bu ifadə, İbrahim əleyhissəlamın öz nəvəsini gördüyünü göstərir. Hud 11/71, Məryəm 19/49, Ənkəbud 29/27, Sad 38/45–48, Sâffat 37/101–113.
[96] Məryəm 19/55, Şuəra 26/69-87, Saffat 37/83-101, Zuxruf 43/26-28, Mümtahinə 60/4-6.
[97] Əraf 7/80-84, Hud 11/77-83, Hicr 15/61-75, Şuəra 26/160-175, Nəml 27/54-58, Ənkəbud 29/28-35.
[98] Saffat 37/133.
[99] Saffat 37/75-76
[100] Əraf 7/59–64; Yunus 10/73, Hud 11/25-49, Şuəra 26/105-122, Saffat 37/75-82, Nuh 71/25
[101] Zəburun təfsiri sayılan Midrash Təhlilimdə Davud oğlu Süleyman üçün belə dua etdiyi bildirilir: “Ya Rəbb! Oğlum gəncdir və təcrübəsizdir. Sənin hökmlərini ona ver ki, xalqı ədalətlə mühakimə etsin.” Rəbb ona hikmət verdi. Süleyman daha uşaq vaxtlarından atasının yanında oturur və davalara baxardı. Xalq onun verdiyi qərarlara heyran qalardı” (Midrash Tehlilim 72/1).
[102] Nəml 27/15.
[103] Səbə 34/10, Sâd 38/17-19.
[104] Səbə34/11
[105] Nəml 27/16, Sad 38/36.
[106] Səbə 34/12-14, Sad 38/37-38.
[107] Sad 38/41.
[108] Sad 38/42-44.
[109] Sad 38/48.
[110] Məryəm 19/54-56.
[111] “Zunnun/balıq sahibi” Yunus əleyhissəlamın ləqəbidir. Ona, sahibul hut” da deyilir (Qələm 68/48-50). Yunus əleyhissəlam elçilik vəzifəsini tərk edərək gəmiyə minməsi və gəmidən atılması, onu böyük bir balığın ağzında tutması və tövbə etdikdən sonra da oradan xilas olması səbəbi ilə bu ad verilmişdir (Saffat 37/139-148).
[112] Saffât 37/139-148.
[113] Ali İmran 3/38, Məryəm 19/3-6.
[114] Ali İmran 3/39, Məryəm 19/7, 14.
[115] Allah, nazil etdiyi kitabları “öz işi olan ruh” deyə də adlandırmışdır (Nəhl 16/2). İsa əleyhissəlamı da özündən bir ruh olaraq vəsf etmişdir (Nisa 4/171) və bu ruhu ona, anasının rəhmində ikən üflədiyini söyləmişdir (Ənbiya 21/91). Adəmə üflənən ruh isə Allaha aid bir bilik olduğunu Quranda söyləmişdir (İsra 17/85). Allah, Adəmə göydə və yerdə olan məlumatları verdikdən sonra mələklərin ona səcdə etməsini əmr etmişdir. Mələklərin səcdə etməsinə səbəb olan bu ruh, Allahın öz elmindən Adəmə öyrətdiyi bilikdir (Bəqərə 2/31-34; Hicr 15/26-29, Sad 38/71-74).
[116] Bəqərə 2/136-138, Ali İmran 3/19-20, 183-185, Maidə 5/3.
[117] Möminun 23/52.
[118] Bəqərə 2/213, 253, Ənam 6/159, Möminun 23/53 Rum 30/31-32.
[119] Ali İmrân 3/195, Nisa 4/124, Nahl 16/97, Tə-ha 20/112.
[120] Zuxruf 43/80, Casiyə 45/29, Qa
f 50/17-18, İnfitâr 82/10-12.
[121] Yasin 36/31.
[122] Kəhf 18/98-99.
[123] Bu təpəciklər, axirətdə yenidən yaradılmış bədənləri ilə torpaqdan çıxmaya hazır insanların qəbirlərinin üstündə meydana gələn çıxıntılardır.
[124] Həqiqi vəd, cəhənnəm əzabı ilə əlaqəli vəddir (Ənbiya 21/39-40, Yasin 36/48-54).
[125] Yasin 36/52.
[126] Burada cəhənnəmə atılacağı söylənənlər, özlərinə qulluq edildiyini bilə bilə buna göz yumanlardır (Şuəra 26/96-103, Qəsas 28/62-63, Səbə 34/31-33, Saffat 37/27-33).
[127] Yunus 10/28.
[128] Hud 11/106.
[129] Bunlar böyük günahlardan uzaq duran insanlardır. Bax: Nisa 4/31, 95, Yunus 10/26, Rad 13/18, Nəcm 53/31-32, Hədid 57/10.
[130] Ənam 6/16.
[131] Nəhl 16/31, Furqan 25/16, Yasin 36/57, Zümər 39/34, Fussilət 41/31, Şura 42/22, Qaf 50/35.
[132] Nəml 27/89.
[133] Fussilət 41/30.
[134] İbrahim 14/48, Zümər 39/67.
[135] Bu ayəyə görə Allah qiyamətdə yeddi qat göyü bir kağız kimi bükəcək və onu başlanğıcdakı halına gətirəcəkdir (Yunus 10/4, 34, Nəml 27/64, Rum 30/11, 27).
[136] Zikir, həm əvvəlki kitabların həm də Quranın müştərək adıdır.
[137] Zəbur, kitab mənasındadır. Cəmi, Zuburdur (Lisanul Ərəb).
[138] İbrahim 14/52.
[139] Burada rəhmət olan əsas onun elçiliyidir (Bəqərə 2/119, İsra 17/105, Furqan 25/56, Əhzab 33/45, Fatır 35/24, Fəth 48/8).
[140] Bəqərə 2/163.
[141] Cin 72/25.
[142] Tə-ha 20/7.
[143] Fitnə üçün bax: Ənbiya 21/35-ci ayənin dipnotu.
[144] Hud 11/3.
