- Xristiyanlıqda İman və Ağıl toqquşması
Kilsə atalarından Tertulliana (M.S 200) bir gün bir adam gəlir və bir sual soruşar:
-“Tanrı insanların günahlarının bağışlanması üçün insan şəklində dünyaya gəldi, sonra işgəncələr içində öldü, eləmi? Belə saçma bir şeyə necə inanırsan?”
Tertullian bu cavabı verir:
-“ Saçma olduğu üçün inanıram. “
Amerikalı bir Xristiyan yoldaşıma Quranın ağıla olan vurğusunu və ortaya qoyduğu bilgilərin ağılla örtüşdüyünü anlatmağa çalışanda verdiyi reaksiya da buna bənzər idi:
-“Əgər Quranın söylədikləri ağlıma yatırsa və mən onu məntiqli görərsəm, ona iman etmərəm. İman edilən şey məntiqli ola bilməz.”
Ağıl və iman ikilisi Xristianlıqda qədimdən bəri dərin bir mübahisə mövzusudur. Əgər dininiz sizə “1+1+1=1” şəklindəki bir önərməni mütləq bir inanc əsası olaraq sırıyırsa belə bir dilemma altında əzilməniz qaçınılmazdır. Belə bir dində iman etmənin yolu, ağılı işin içinə qarışdırmamaqdır.
Xristian düşüncəsinin yaratdığı, ağlı iman üçün gərəkli görməyən, hətta zərərli görən bu düşüncə biçiminə fideizm(1) deyilir. Latınca “fides” (ingiliscə “faith”) kəlməsindən törədilmiş bu fəlsəfi qavrama Türkcədə “imançılıq, inancılıq” kimi anlamlar verilməkdədir. Mövzu ilə əlaqədar ətraflı bir doktorasiya çalışmasında fideizm bu şəkildə tanımlanır:
“1. Fideizm, dindəki həqiqət, ağıl yürütməyə və ya dəlilə deyil, tərsinə nihai olaraq imana söykənir şəklindəki görüşdür. Sübutlarla ya da ampirik dəlillərlə dinin təməl əqidələrini bildirilə bilinməyəcəyini, ancaq imana söykənərək qəbul edilmələri gərəkdiyi tərzində ümumi ifadəsini tapan bu iddia, St Pauldan çağdaş neo-ortodoks, antirasionalist yazarlara qədər ilahiyyatçılar tərəfindən bir çox şəkildə ortaya qoyulmuşdur. Bəzi fideizm şəkilləri, bu cür irrasionalizmə varan ölçüdə ağılı və bilimi pisləyər ya da ağılın və elmin dəyərini inkar edir.
- Fideizm, dini düşüncələri təyin etməkdə və qəbul etməkdə, imanın birinci, ağılın isə ikinci və ya büsbütün gərəksiz olduğunu qəbul edən bir yanaşmadır. Ağılı, Tanrının üstünə yerləşdirməkdən qaçınmaq üçün, bu görüşə görə, dini inancları ağılın dəyərləndirməsinə tabe tuta bilmərik. Fideizmin iki növü vardır. Qatı növü, ağıl və imanın bir-birinə qarşı olduğunu, dinin dərin sirrlərini sadəcə imanın qavraya biləcəyini və rasional dəyərləndirməyə görə dini həqiqətlərin qeyri-mümkün olduğunu iddia edir. Fideizmin mülayim növü, təməl dini inancları araşdırmada və qəbul etmədə imanın ağılı önlədiyini fəqət bu inancları izah etmədə və anlamada ağılın rol ala biləcəyini iddia edir.
- Fideizm, qatı rasionalizmin ziddidir. Fideizmə görə, iman rasional arqumentlərin dəstəyi olmadan, yalnız özünə söykənə bilər və söykənməlidir. Əksər fideist üçün imanını müstəqil rasional dəyərləndirməyə tabe tutmaq, əslində ağılı, Tanrıdan yuxarı çıxarmaqdır. Fideistlərin `dini imanda gərəkli olan həqiqət, obyektiv deyil subyektiv bir məsələdir; ağıl yürütməyə söykənən bir arqument məsələsi olmasından əlavə daxili bir bağlılıq məsələsidir`, demələri tipik özəllikləridir.
- Fideizm, dəlilçilik (evidentialism) ilə ziddiyyət təşkil edən bir baxışdır. Ən yaxşı anlamını, `bir kimsənin təməl dini fikirləri müstəqil rasional dəyərləndirməyə tabe deyildir` şəklindəki iddiada tapır. Tanrıya bağlılığın, insanın “son qayğısı” olması gərəkdiyi və imanı ağılın mühakiməsinə tabe etmənin, ağılı, Tanrıdan daha üstün bir mövqeyə yerləşdirməklə və onu bütləşdirməklə eyni anlama gələcəyi düşüncəsi, çox vaxt belə bir iddianın səbəblərindən biri olaraq göstərilir.
- Obyektiv ağılın, dini inanc üçün əsla uyğun olmadığını qəbul edən baxış fideizm adlandırıla bilər. İmanı, haqlı çıxarmaq (justification) üçün ağıla ehtiyac duymaz və rasional kateqoriyaları dinə tətbiq etmək səyləri tamamilə yersizdir. İman özünü haqlı çıxarmanı, öz daxili dəyərləndirmə kriteriyalarını meydana gətirir. Ehtimal ki, fideizmin iki növü vardır. Birincisi, teorik ağılın standartları ilə dəyərləndirildikdə dinin saçma görünməsinin qacınılmaz olduğunu ifadə edər. İkincisi, din, ağılın tam anlamı ilə işləməyən olduğu bir fəaliyyətdir deməklə yetinir. Din, ağılın qarşısında olmaq belə dursun, ağılın üstündədir. Hər iki baxış bir-biri ilə uyğundur.
- İmanın ağıldan gələcək heç bir səbəbə ehtiyacı olmadığı, hətta ağılın və onun haqsız iddialarının hakimi olduğu yönündəki israr və qərarlılıq ümumi olaraq fideizm deyə adlandırılır.
- Dini fideizm, imana və dini inancla əlaqədar məsələlərin ağıl tərəfindən dəstəklənmədiyini müdafiə edir. Din bir iman məsələsidir və ağıl tərəfindən müdafiə oluna bilməz. İnsan sadəcə inanmalıdır. Tanrının bizdən istədiyi ağıl deyil, imandır. Tanrıya ağıl yolu ilə yaxınlaşmaq olmaz. Sadəcə və sadəcə iman yolu ilə yaxınlaşmaq olar.
- Fideizm, ağıl olmadan və ya ağıla zidd olaraq insanın Tanrıya inanması gərəkdiyini iddia edən baxışdır.
- Fideizm, imanın rasionallığının imanın qəbul oluna biləcək olub-olmaması ilə əlaqəsinin olmadığını dəstəkləyən baxışdır.
- Fideizm, nəticədə ağılın pislənməsini bərabərində gətirən və özəlliklə fəlsəfi və ya dini həqiqət axtarışında istifadə olunan, eksklüziv olaraq ya da əsas olaraq yalnız imana söykənməlidir. Bir fideist bu səbəbdən fəlsəfi və dini məsələlərdə ağıla güvənməkdənsə imana güvənməni israrla tövsiyyə edər və ağılı pisləməni və qaralamağı davam etdirə bilər. Beləcə ən azından fideizmin iki dərəcəsini bir-birindən ayırd edə bilərik: dini məsələlərdə ağıldan əlavə imana güvənməmiz gərəkir deyən yumşaq fideizm ilə ağılı pisləyən və qaralayan qatı fideizm.
- Fideizm, qətiliyə çatmaqda insan ağılının hüdudlarını umursamayan və imanı təməl həqiqətlərin bir ölçüsü olaraq təyin edən fəlsəfi və teoloji bir doktrina ya da tutumdur. Beləcə Tanrının varlığı, ruhun ölümsüzlüyü, əxlaq normaları, vəhy fenomeni və Xristiyanlığın güvənilirliyi sadəcə ağıl yolu ilə isbat oluna bilməz. Hökmranlığa söykənərək qəbul olunmaq məcburiyyətindədirlər.
- Fideizm, `ilahi şeylərin bilgisini əldə etməkdə ağılın rolu haqqında pisləyici olan və ağıl yerinə imanın dəyərinə vurğu edən bir baxışdır.` Fideizm, `bilginin imana ya da vəhyə bağlı olduğu doktrinadır.`” (2)
Fideizm ən təməldə, imanı və ağılı bir-biri ilə uzlaşmaz şeylər olaraq görür. Bu yönü ilə fideizmin müdafiə etdiyi təməl iddiaları nəzərdən keçirmək və bunların keçərli olub-olmadığını soruşdurmaq, ağıl-iman əlaqəsindən qaynaqlanan problemləri həll etmədə önəmli bir yerə sahibdir. (3) Bu baxımdan fideizmin tarixi inkişafı deyil, fikir quruluşu üzərində dayanacağıq.
Fideizmin radikal təmsilçilərinin başında Danimarkalı Xristiyan ziyalı Soren Aabye Kierkegaard ( ö. 1855 ) durur. Kierkegaard, ağıl ilə imanın uzlaşmasını mümkün saymaz. Ona görə ya inanarsan ya da inanmazsan; inandığınız şeyin məntiqi keçərliliyinə baxa bilməzsiniz. İmanı dəyərli edən də budur. İmanın obyekti rasional olaraq isbatlana bilirsə, orada imandan bəhs oluna bilinməz. İmanın təklifləri barəsində ağıldan istifadə etməyə çalışmaq, ağıla yaradılışdan da yuxarı bir vəzifə yükləməkdir. İman təklifləri həm ağıldan üstün, həm də ağıla ziddir. İmanın olduğu yerdə rasional bilgi, rasional bilginin olduğu yerdə iman ola bilməz. Ağıl, iman sahəsinə girdiyi anda ziddiyyət və paradoksdan başqa bir şey ilə qarşılaşa bilməz.(4)
Kierkegaard, imanı “absurda sıçramaq” olaraq tanıdır. Bu bağlantıda iman, rasional dünyadan bir qopma, rasionallığa qarşı tam bir qarşıdurmadır. Bu qarşıdurma, insanın içindəki məhdudiyyətsiz ehtiras ilə, tərif edilə bilinməz iman obyekti arasındadır. İnsanın, bu qarşıdurmanın öhdəsindən gəlməyinin tək yolu vardır, o da ağıldan vaz keçərək edəcəyi bir iman sıçramasıdır. Ona görə Xristiyan etiqadının açıqlana biləcək bir tərəfi yoxdur. Dinin yönləri ancaq imanla qəbul oluna bilər. (5)
“ İman Kierkegaard üçün, doğru qərar verildiyinə dair qətilik olmadan qaranlığa qərq olmaqdır. Onun üçün, nə gözləri kor edən işıq, nə də möcüzəvi vəhy vardır. O, institusional yönlərin ya da dini quruluşların quyruğuna ilişmədən, öz cəsarətinin verdiyi gücə söykənərək irəliləmək məcburiyyətindədir.” (6)
Kierkegaardın diqqət çəkmək istədiyi nöqtə əslində budur; Əgər iman, ağılla paralel bir quruluşda olsa idi bir dəyəri qalmazdı. O zaman hamı edərdi. İmanın mənəvi bir sıçrama olmasının bir mənası qalmazdı. İmanı Tanrı nəzərində dəyərli edən şey, ağıla tərs olmasına rəğmən mənəvi hissiyyatlarına və Tanrıya güvənərək- iradəni absurd olana tərəf istifadə edə bilməkdir.
Kierkegaarda görə ağılın iman təklifləri barəsində əldə etməyə çalışacağı rasional dəlillər ancaq zənn səviyyəsində qala bilər. Heç bir zaman qəti həqiqət ifadə edə bilməz. Zənnə söykənən bir inanc isə dinin istədiyi şey deyildir:
“İmana sahib olmaq istəyən birisi var, məhz burada komediya başlamaqdadır. Bəli, o, imana sahib olmaq istəyir, ancaq ( eyni zamanda ) o, bundan obyektiv mühakimə və təxmini nəticə vasitəsi ilə əmin olmaq istəyir. Nə oldu? Təxmini nəticə səbəbilə absurd başqa bir şey halına gəlir; o ehtimallı bir hala gəlir, o gedərək daha yəqin hala gəlir; indi insan, bir ayaqqabıçı, dərzi ya da bəsit insanlar kimi inanmadığını buna qarşılıq uzun bir düşünmə nəticəsində iman etdiyini söyləməyə cəsarət edir. Ancaq onun iman etməsi mümkün deyil. Hər hansı bir şey tamaən mümkün ya da mümkün ola bilər, ya da ekstremal və vurğulu bir şəkildə mümkün ola bilər. Bir insan təqribi olaraq bilmiş ola bilər; fəqət onun inanması mümkün deyil. Halbuki imanın obyekti olan absurda ancaq inanıla bilər. (7)
Buradan da anlaşılır ki, Kierkegaard, ağılın imanla əlaqədar əldə edə biləcəyi bilgilərin “2+2=4” kimi qəti və təminatı oluna bilən növdən ola bilməyəcəyi, ancaq təxmini səviyyədə qalacağını, belə bir bilmə hərəkətinin də dində dəyəri olmayacağını düşünür. Buradan da yola çıxaraq imanın ağılla heç bir əlaqəsi olmadığı, olmaması gərəkdiyi nəticəsinə gəlir.
- Xristian teologiyasındakı seçilmişlik inancının yaratdığı paradokslardan biri də “qurtuluşa çatan insan” yəni, tanrının özünə iman bəxş etdiyi adam, bu imanı daha sonra itirə bilərmi?
İsveçli filosof David Hume ( ö. 1776 ) da bənzər düşüncələri müdafiə etməkdədir:
“Ağıl və məntiq, bizi, bu dinin doğruluğuna inandırmağa yetməz; bu baxımdan hər kim ki, iman yolu ilə bu dini qəbula tərəf olarsa, bu kimsə, öz varlığında daima bir möcüzənin süurunu duyar; belə ki, bu möcüzə, həm bu kimsənin idrakının bütün prinsiplərini alt-üst edər, həm də eyni adamı, vərdişlərlə sınağa ən zidd və qarşı olan nə varsa ona inanmağa yönəldər.” (8)
Kierkegaarda görə tanrının varlığını isbat etməyə çalışmaq da boş bir işdir. Çünki, tanrının varlığı heç bir şəkildə ağılla isbat oluna bilinməz. Bir neçə teoloqların tanrının varlığını isbat etməyə yönəlik kainatdakı və canlılardakı düzən və ahəng üzərindən isbatlar təqdim etməyə çalışmaları ağılsız bir təşəbbüsdür. Ona görə bu teoloqların etdiyi imanı pambıq ipə bağlamaqdan başqa bir şey deyil. Onsuz da bu cür isbatlar hər zaman çürüdülməyə açıqdır. (9)
Kierkegaarda görə iman risk etməkdir. Şübhələr, toqquşmalar, ziddiyyətlər, içində tanrıya yönəlməkdir. İmanı uca edən şey, qulun cəsarət göstərərək bütün toqquşmalara rəğmən iman fikirlərini qəbul etməsidir. “İsa 100 faiz insan, 100 faiz tanrıdır” bu iman fikri bütün məntiq qaydalarına, riyaziyyata, təbiətin özünə ziddir, amma imana çatması üçün cəsarət göstərib “mən yenə də inanıram” deyərək təslimiyyət göstərə bilməsi gərəkir. Ona görə şübhə imanın ayrılmaz bir ünsürüdür. Ağıl və şübhə bir yerdə ola bilməz, bu səbəbdən imanda ağıl deyil, iradə rol sahibidir. İradə şübhəyə fikir verməz, nə etmək istərsə onu edər.
Bura qədər ortaya qoyduğumuz görüşlərlə fideizmin əsas mənzərəsini göstərməyə çalışdıq. İndi ağılın rol oynamadığı bir iman düşüncəsinin tutarlılığını yoxlamağa çalışaq.
- Fideist Xristiyan Düşüncəsində Qurtuluş Doktrinası
Fideizmə görə ağıl və inanc arasında hər hansı bir münasib əlaqənin varlığından və ya gərəkliliyindən bəhs oluna bilinmirsə imanın qaynağı nədir?
Xristiyanlıq düşüncəsi imanı ilahi bir hədiyyə olaraq nəzərdə tutar. (10) Bu lütf tanrının sadəcə dilədiyi insanlara bəxş etdiyi şərəfdir. Bundan məhrum qalanların bütün səyləri isə boşunadır. Bu kimsələrin bir neçə məntiqi dəlillərlə imanla əlaqədar məsələləri sorğulaması və inkar yoluna getməsi tanrının onlara imanı bəxş etməmiş olmasından qaynaqlanmaqdadır.
“Lütf, Məsih yolunu izləmək və ruhi xidməti davam etdirmək üçün imanlılara verilən ilahi gücdür. Pavlus zəhmət çəkdi… Amma əslində özü deyil, ondakı Tanrı lütfü zəhmət çəkdi. İnsan – ən güclü atlet belə – özünü yaxasından tutub havaya qaldıra bilməz. İmanlı da öz gücü ilə Məsih yolunda irəliləyə bilməz” (11)
Xristiyan teologiyasındakı seçilmişlik inancının yaratdığı paradokslardan biri də “ qurtuluşa çatan adam” yəni, tanrının ona iman bəxş etdiyi adam, bu imanı daha sonra itirə bilərmi? Məsələn, ateist ola bilərmi?
Əgər belə bir şey mümkündür desək “tanrı yanlış adamı seçmiş” demək məcburiyyətində qalacağımız üçün tanrına yaraşmayan bir işi ona izafə etmiş olarıq. O halda “tanrı tərəfindən seçilmişliyə qovuşan adam əbədi qurtulmuşdur” şəklində qacınılmaz bir nəticə ilə qarşı-qarşıya qalarıq:
“ Qurtuluş öz səylərimizin sürüşkən zəmininə söykənirsə narahat olmaqda haqlıyıq. Amma “zəlzələlərin” təsir etmədiyi Qaya olan Məsihin üzərində qurulmuşsa dərin bir nəfəs ala bilərik. Qurtuluş tamamilə Məsihin uğuru olmaqla bərabər insanın tam bir uğursuzluğundan qaynaqlanır (başara bilmədiyi üçün qurtuluşa möhtacdır). `Uğursuz` olan insanların qurtuluşa qovuşandan sonra xəta etməyə davam etmələrinə təəccüblənməmək gərəkir. İnsan qurtuluşu haqq etmək üçün heç bir şey edə bilmədiyinə görə onu əldə saxlamaq üçün bir şey edə bilərmi, qazanmadığı şeyi itirə bilərmi? Lotereyada böyük uduş udan bilet məndə deyilsə, onu itirə bilərəmmi? Mənim biletim Məsihlə birlikdə Tanrıda saxlanılır (Kol 3:3). Qurtuluşum Məsihə aiddir, mənə deyil. Sonsuz qurtuluşun əsası nə insanın səyi nə də uğurudur.” (12)
Bu o demək olur ki, vəftiz olan kimsə – körpə belə olsa tanrının lütfü ilə seçilmişlik ilə təltif edilmişdir. Bu kimsə gələcəkdə nə qədər başqa yollara azsa da əslində qurtuluşu itirmiş deyil. Əks halda bu durum tanrının yanlış bir seçim etdiyi və ya qurtuluşa çatdırdığı qulunu əlində tuta bilmədiyi kimi etiqad sıxıntılarına yol açardı. Mövzunu bir az da açmaq gərəkirsə, İstanbul Protestan Kilsəsi Fondu Ruhani Lideri Carlos Madrigal, Xristiyan teologiyasının qurtuluş doktrinasını aşağıdakı maddələr ilə sıralayır:
“1. Qurtuluş, əzəldən bəri Rəbb tərəfindən hazırlanmış və tamamilə Onun uğurudur:
“Tanrı bizi etdiklərimizə görə deyil, öz məqsədinə və lütfünə görə xilas edib müqəddəs bir yaşama çağırdı. Bu lütf bizə zamanın başlanğıcından öncə Məsih İsada bağışlanmış, indi də Onun gəlişi ilə üzə çıxmışdır. Qurtarıcımız Məsih İsa ölümü zərərsiz etmiş, yaşamı və ölümsüzlüyü müjdə vasitəsilə işığa çıxarmışdır.” (2Ti. 1:9-10). “Qurtarma, taxtda oturan Tanrımıza və Quzuya məxsusidir!” (Va. 7:10; 9:1)
“İman yolu ilə,lütf yolu ilə qurtuldunuz.Bu sizin uğurunuz deyil,Tanrının hədiyyəsidir. Heç kimin öyünməməsi üçün, yaxşı işlərin mükafatı deyildir.”(Ef. 2:8-9)
- Qurtuluş, Məsihin qurban oluşu və kəffarətinə söykənir. Kəffarət keçmiş, bu günkü və gələcək günahları əhatə edər…
“Səlahiyyətli edildikdə, sözünü dinləyən hər kəs üçün sonsuz qurtuluş qaynağı oldu.” (ibr. 5:9).
“Məsih günahlar üçün sonsuzadək keçərli tək bir qurban verdikdən sonra Tanrının sağında oturdu.” (ibr. 10:12)
- Kəffarət Tanrının ədalətini yerinə yetirir. Günahkar olan adam Məsihdə cəzasını çəkmişdir:
“Tanrı Məsihi, qanı ilə günahları ilə bağışladan və imanla mənimsənən qurban olaraq verdi. Beləcə ədalətini göstərdi. Çünki səbr edib daha öncə edilmiş günahları cəzasız buraxdı. Bunu, ədalətli qalmaq və İsaya iman edənə haqq qazandırmaq üçün indiki zamanda öz ədalətini göstərmək məqsədi ilə etdi.” (Rom. 3:25,26).
“Öz Oğlunu günahlı insan bənzərliyində günah qurbanı olaraq göndərib günahı (Onun) bədənində/mənliyində mühakimə etdi.” (Rom. 8:3).
- İnsan, yaxşı işlərinə baxılmadan tövbə və iman edərək qurtuluşa sahib olur:
“Necə ki, yaxşı işlərinə baxmadan Tanrının təmizlənmiş saydığı adamın xoşbəxtliyini Davud da belə anladır: `Xoş halına günahları bağışlanmış, günahları örtülmüş olanların! “ (Rom. 4:6-7).
“İman yolu ilə, lütf yolu ilə qurtuldunuz. Bu sizin uğurunuz deyil, Tanrının hədiyyəsidir. Heç kimin öyünməməsi üçün, yaxşı işlərin mükafatı deyildir. “ (Ef. 2:8-9)
- Müqəddəs Ruh, imanlının ürəyinə yaşamaq üzrə gələr və cənnətə gedənə qədər onu mirasının təminatı olaraq möhürlər…
“Gercəyin bəyanını, qurtuluşumuzun Müjdəsini duyub Ona iman etdikdə, siz də vəd edilən Müqəddəs Ruhla Onda möhürləndiniz. Ruh, Tanrının ucalığının öyülməsi üçün Tanrıya aid olanların qurtuluşunadək mirasımızın təminatıdır.” (Ef. 1:13-14)
- Müqəddəs Ruh vasitəçiliyi ilə ruhu yenidən yaradılan adam, yenidən doğulmuş, ruhu dirilmiş, Rəbblə vahid ruh olmuşdur…
“Əgər Məsih içinizdədirsə, bədəniniz günah üzündən ölü olmaqla birlikdə, təmizlənmiş olduğunuz üçün ruhunuz diridir.” (Rom. 8:10).
“Hər kim Məsihdədirsə, yeni yaradılmış olandır; köhnə şeylər keçmiş, hər şey yeni olmuşdur.” (2Ko. 5:17).
“Rəbb ilə birləşən adamdırsa Onunla tək ruh olar.” (1Ko. 5:17).
- İmanlı övladlığa götürülmüş, vədlərə qovuşmuş, Tanrının ev xalqının bir üzvü və mirasçısı olmuşdur:
“Zaman bitdikdə Tanrı, Qanun altında olanları azadlığa qovuşdurmaq üçün qadından doğulmuş, Qanun altında doğulmuş öz Oğulunu göndərdi. Belə ki, bizlər oğulluq haqqını alaq… Bu səbəblə artıq kölə deyil, övladlarsınız. Övladlar olduğunuz üçün də Tanrı sizi eyni zamanda mirasçı etdi.” (Gal. 4:4-5, 7).
- İsa, dua ilə bizim üçün vasitəçilik edər, vəkilliyi ilə qurtulanları dəstəkləyər və enişlərinə rəğmən qurtuluşlarının davamını təmin edər…
“Tanrının seçdiklərini kim günahlandıracaq? Onları təmizləyən Tanrıdır. Kim günahkar çıxaracaq? Ölmüş, üstəlik dirilmiş olan Məsih İsa, Tanrının sağındadır və bizim üçün vasitəçilik etməkdədir.” (Rom. 8:33-34).
“Bu səbəblə Onun vasitəçiliyi ilə Tanrıya yaxınlaşanları sonsuzadək qurtaracaq gücdədir. Çünki onlara vasitəçilik etmək üçün daima yaşamaqdadır.” (ibr. 7:25). “ (13)
Bu ifadələrdən yol alaraq Xristiyan qurtuluş doktrinasında bu nöqtələrin ön plana çıxdığını söyləyə bilərik:
- İnsanın qurtuluşu zaman yaradılmadan öncə – əzəldə Tanrı tərəfindən təyin olunmuşdur.
- Qurtuluş, insanın cəhdinə bağlı deyil. Etdiyi yaxşı əməllərin qurtuluşla bir əlaqəsi yoxdur. Qurtuluş, tamamilə Tanrının lütfüdür.
- Qurtuluş, keçmiş və gələcək günahları əhatə edir.
- Qurtuluşa çatan insanın cənnətə getməsi qarantiya olunmuşdur. Qurtuluşunu İtirməz.
Göründüyü kimi ağılı heç bir surətdə işin içinə qoşmayan Xristiyan teologiyasında, qurtuluş adamın əlində olmayan bir şeydir. Bu anlayışa görə insan Tanrını deyil, Tanrı insanı seçərsə qurtuluş gerçəkləşir. Bu teologiyada iman, qazanılan bir başarı deyil, bəxş edilən bir mükafatdır. Bu səbəblə, ağıl ilə iman arasında bir əlaqədən bəhs oluna bilinməz. Ağılın sistemdən kənar olduğu bu sistemdə bu məntiqi ziddiyyətə cavab axtarmağa da gərək yoxdur:
Kimin qurtarılacağını əzəldə Tanrı təyin etmişsə, ağılın və şəxsi cəhdlərin və ya davranışların bir təsiri yoxdursa, Tanrının seçdiyi adam istəsə də qurtuluşu itirə bilmirsə, imanlıya mükafat, imansıza cəza vermənin nə anlamı var?
Bu düşüncənin ən böyük problemi doğru inanc ilə batil inancı bir-birindən ayıracaq bir meyar ortaya qoymamasıdır:
Mən nəyə görə doğru inanca, doğru dinə sahibəm, o biri adam nəyə əsasən yanlış bir inanca və ya dinə sahibdir?
Dünya üzərində özünü haqq yolda görməyən tək bir insan yoxdur. İnsanın özünü doğru yolda zənn etməsi yetərlidir?
Sonda əbədi Cəhənnəm və ya Cənnət olan bir yol bu dərəcə dumanlı və nisbi ola bilərmi?
Açıq görünür ki, ağılı sistemdən kənar tutduğumuz zaman, ilahi ədalət, haqq və batil, Cənnət və Cəhənnəm kimi qavramaların bir anlamı qalmır.
- Məqaləmizin bu bölümündə işlədiyimiz fideizm mövzusu “radikal fideizm” əhatəsindədir. Mülayim fideistlər, ağıl ilə imanı bir-birinə zidd şeylər olaraq görməzlər, buna qarşılıq olaraq iman hadisəsi ağılı keçən bir quruluşa sahib olduğu üçün iman mövzusu olan şeylər zidd olaraq görünə bilər.
- Ahmet Cevizci, “Felsefe Sözlüğü”, s. 283. Ekin yay.
- Osman Murat Deniz, “Akıl ve İman İlişkisi Açısından Fideizm”, s.22-23, (Basılmamış Doktora Tezi), 2009.
- Mehmet Su, “Kierkegaard-ta Fideizm”, s.43, (Basılmamış Y Tezi), 2011.
- Mehmet Su, a.g.e, s.44
- Wilhelm Weschedel, “Felsefenin Arka Merdiveni”, s. 302, Iz yay.
- Recep Alpyağıl, “Wittgenstein ve Kierkegaarddan Hareketle Din Felsefesi Yapmak”, s.15, Anka Yay.
- David Hume, “Insan Zihni Üzerinə Bir Araştırma” , s.198 MEB yay.
- Mehmet Su, a.g.e., s. 51.
- Efeslilere Mektup 2:8-9.
- Carlos Madrigal, “Tanrının Kurtuluş Tasarısı”, s.57. Haberci yay.
- Carlos Madrigal, “Kutsal Kitapa Göre Kader ve Özgür İrade Öğretilerinin İncelenmesi”, s. 139, Yeni yaşam Yay.
- Carlos Madrigal, “Kutsal Kitapa Göre Kader ve Özgür İrade Öğretilerinin İncelenmesi”, s. 141-143, Yeni yaşam Yay.
Müəllif: Vədat Yılmaz.
Tərcümə: Tariyel Xanbabayev.
